Kali

Saka Wikipédia, Ènsiklopédhi Bébas ing basa Jawa / Saking Wikipédia, Bauwarna Mardika mawi basa Jawi

Kali (krama Lèpèn) punika margi kangggé langkungipun toya saking dhataran ingkang inggil tumuju dhumateng dhataran ingkang langkung andhap. Lèpèn ugi dados satunggiling komponèn wonten ing siklus toya. Toya ingkang mili wonten ing lèpèn biasanipun asal saking toya jawah, sumber toya, toya siti, lèpèn alit, grojogan, tlaga, lèlèhan ès saking gunung, utawi bucalan saking penampungan toya (dam lan sanèsipun). Mèh sedaya lèpèn kahubungaken kaliyan lèpèn sanèsipun ingkang dipun wastani aliran lèpèn, tlatah ingkang langkung inggil dunungipun lajeng minangka sumber kanggé lèpèn punika. Toya lèpèn ugi saged asal saking sumber toya siti. Wiwit saking sumberipun, lèpèn mili mangandhap, biasanipun dumugi ing seganten utawi tlaga. Wonten tlatah ingkang gersang, toya lèpèn kadhangkawis telas utawi kirang amargi panguapan. Toya lèpèn saged ugi ngrembes wonten ing salebeting bumi utawi watu ingkang kathah pori-porinipun lan saged katembus, lajeng dados toya siti. Panyedhotan toya kanggé indhustri, irigasi lan sanèsipun ingkang keladuk kathahipun, ugi saged ndadosaken lèpèn garing sakdèrèngipun dumugi seganten utawi tlaga. Sungapan utawi bagéan ingkang paling andhap, déning para ajli geologi dipun sebat minangka level dhasar lèpèn. Tlatah ingkang toyanipun mili dhateng lèpèn utawi aliran lèpèn dipun wastani tlatah tangkepan toya, lembah tangkepan toya, lembah pengeringan utawi dataran pengaliran lèpèn. Istilah "watershed" ugi dipun anggé mastani tapel wates antawis tlatah tangkepan toya setunggal lan sanèsipun, pramila lajeng dipun wastani pamérangan toya, utawi ing kasus sanèsipun, pamérangan bawana.

Bab lan Paragraf 1 Topografi 2 Wigatinipun Lèpèn 3 Biologi 4 Banjir 5 Kacepatan Aliran Toya 6 Managemen 7 Daftar Lèpèn 7.1 Sedasa ingkang paling panjang ing donya 7.2 Daftar Lèpèn Sanèsipun 8 Ugi Pirsani 8.1 Panyebrangan 8.2 Transportasi 9 Referensi 10 Wacan Terusan

[sunting] Topografi

Toya ingkang wonten lèpèn biasanipun kakurung ing salebeting kanal/badan lèpèn, ingkang dumados saking dhasar jeram ing antawisipun pinggir lèpèn. Lèpèn ingkang ageng gadhah dhataran lubèran banjir ingkang langkung wiyar. Dhataran punika saged langkung wiyar tinimbang ukuran lèpènipun piyambak. Wonten ing tlatah kitha, bédanipun kanal lan dhataran lubèran banjir dados kabur amargi dhataran lubèran banjir kathah ingkang dados tlatah pemukiman utawi industri. Kanal utawi badan lèpèn biasanipun arupi setunggal ilèn toya, nanging sawetawis lèpèn ngilèkaken langkung saking setunggal ilèn lajeng dados jalinan lèpèn. Lèpèn kados makaten pancèn awis-awis, namung wonten ing sawetawis tlatah kados ing New Zealand, ugi ing tlatah peneplain (daerah pegunungan ingkang dados dhatar amargi erosi), lan wonten ing sawetawis delta ing lèpèn ageng. Lèpèn ingkang sambung sinambung (anastamosing river), inggih mèmper kaliyan jalinan lèpèn. Lèpèn kados makaten punika ilènipun mènggak ménggok lan ngandhut kathah endhapan.

[sunting] Wigatinipun Lèpèn

Lèpèn, sampun dipun pigunaaken déning manungsa wiwit lairipun jaman peradhapan, minangka sumber toya, sumber pakan, kanggé transport, minangka rintangan pertahanan, sumber tenaga kanggé nggesangaken mesin-mesin lan kanggé mbucal sampah. Salami éwon taunan lèpèn sampun dipun ginaaken minangka sarana navigasi. Navigasi lèpèn dados sarana transport ingkang paling mirah lan taksih kathah dipun anggé wonten ing lèpèn ageng donya, kados Lèpèn Gangga, Lèpèn Nil, Lèpèn Mississippi, lan Lèpèn Indus. Wonten ing nagari ingkang nggadhahi kathah wana kados Skandinavia lan Kanada, blandhong kajeng migunaaken lèpèn kanggé transport kajeng kanthi milèkaken kajeng saking wana dhumateng panggénan penampungan kajeng kanggé prosès salajengipun. Makaten ugi, lèpèn sampun dados sumber pakan wiwit jaman pra sajarah. Sanèsipun minangka sumber mina (iwak), lèpèn sacara mboten langsung ugi mbiyantu tuwuhing tetandhuran kanthi nyedhiaaken toya. Lèpèn mujudaken ranté pakan ingkang lumintu. Lèpèn ugi dados sumber toya, pramila mboten nggumunaken yèn kathah kitha ing donya ingkang dumunung wonten ing sisi lèpèn.

Watu lan krikil ingkang dipun kasilaken lan dipun ilèkaken déning lèpèn minangka bahan konstruksi wangunan. Ing genersi sapunika, kaéndahan lèpèn lan habitat ing sakubengipun kathah ingkang dipun dadosaken obyèk turisme. Lèpèn ingkang mili wonten ing tlatah pegunungan, nggadhahi jeram ingkang ilènipun cepet, kanthi toya ingkang bening, kadhangkawis ugi nggadhahi grojogan. Jeram ugi asring dipun dadosaken wahana rekreasi. Lèpèn ingkang milinipun cepet lan grojogan asring dipun pigunaaken minangka sumber energi, arupi roda toya lan pabrik listrik hidro.

Miturut sajarah, lèpèn ugi wigati minangka tapel wates politis lan tapel wates negari. Upaminipun, Lèpèn Danube, sampun dangu dados tapel wates Kekaisaran Romawi, lan sapunika dados tapel wates antawis negari Bulgaria lan Romania. Lèpèn Mississippi ing Amerika Lèr, lan Lèpèn Rhine ing Eropa, dados tapel wates wétan-kilen wonten ing bawana punika. Lèpèn Orange lan Lèpèn Limpopo ing Afrika kidul-wétan dados garis wates antawis propinsi lan negari ingkang dipun langkungi. Sajarawan Yunani ingkang pinunjul Megasthenes (350BC-290BC) nyebataken bab Lèpèn Gangga makaping-kaping wonten ing karyanipun Indika, yèn India nggadhahi kathah lèpèn ingkang ageng lan saged dipun layari, asalipun saking gunung-gunung lan mili ing tlatah wates lèr tumuju dhumateng `epèn Gangga.

[sunting] Biologi

Flora lan fauna ing lèpèn arupi werni-werni habitat. Senajan mboten sedaya organisme tahan gesang wonten ing toya tawa ingkang wonten ing lèpèn, nanging sawetawis kadosdéné Salmon lan Hilsa saged tahan gesang wonten ing toya lèpèn lan seganten.

[sunting] Banjir

Banjir dados bagéan alami wonten ing siklus lèpèn. Mayoritas érosi ing badan lèpèn lan tlatah lubèranipun kadadosan salami banjir. Ewosemanten, manungsa nyegah banjir alamiah wau kanthi ndamel tembok ing pèrèng lan nglempengaken ilènipun toya lèpèn, ingkang lajeng murugaken garingipun tlatah ingkang sejatosipun sacara alamiah kedah teles.

[sunting] Kacepatan Aliran Toya

Débit toya, ugi dipun wastani kacepatan volume aliran lan kacepatan aliran, inggih punika kathahing toya ingkang mili ing wekdal tinamtu, dipun ukur nganggé meter kubik per detik ( 1 m³/s = 35.51ft³/s).

[sunting] Managemen

Lepèn saged dipun tata utawi dipun kontrol saéngga langkung migunani lan kirang mbebayani tumraping manungsa.

• Dam, utawi bendhung saged dipun damel kanggé ngontrol aliran, nyimpen toya lan minangka sumber energi.
• Tanggul saged dipun damel kanggé nyegah toya lèpèn mblèbèr wonten ng tlatah lubèran.
• Kanal kanggé ngubungaken lèpèn kaliyan lèpèn sanèsipun kanggé mbagi toya lan kanggé navigasi.
• Aliran lèpèn saged dipun tata kanggé kaperluan navigasi utawi dipun lempengaken kanggé nglancaraken kacepatan ilèn toya.

Manajemen Lèpèn arupi aktivitas ingkang lumintu amargi lèpèn condhong ngrisak modifikasi ingkang dipun damel déning manungsa. Kanal dados langkung dhangkal, mekanisme lawang toya risak amargi yuswa, tanggul lan dam saged bocor utawi ngrembes. Kauntungan saking nata lèpèn asring buk-bandha kaliyan ongkos sosial ekonomi kanggé nata lèpèn lan akibatipun. Minangka satunggiling conto, ing bagéan donya majeng, lèpèn dipun tata nganggé kanal-kanal kanggé nyegah banjir wonten tlatah ingkang dipun kembangaken, nanging akibatipun banjir ingkang langkung ageng saged ngrisak sedaya wau ngicalaken kathah artos lan ugi korban jiwa.

[sunting] Daftar Lèpèn

[sunting] Sedasa ingkang paling panjang ing donya

Amargi ukuran lèpèn sacara alamiah fractal|kapérang-pérang pramila ndadosaken sesah kanggé ngukur panjangipun lèpèn. Tansaya persis ngukuripun, lèpèn dados tansaya panjang. Ugi, sesah nemtokaken ing pundi asalipun utawi pungkasanipun lèpèn, amargi asring, bagéan inggil lèpèn kawangun déning jeram usuman, rawa-rawa, utawi tlaga ingkang tansah owah. Punika kinten-kinten ukuranipun sedasa lèpèn ageng ing donya:

1. Kali Nil (6,695 km)
2. Amazon (6,683 km)
3. Yangtze (Chang Jiang) (6,380 km)^[1]
4. Missouri/Mississippi (5,970 km)^[2]
5. Ob (5,410 km)
6. Huang He (Yellow) (4,830 km)
7. Congo (4,630 km)
8. Lena (4,400 km)
9. Amur (4,350 km)
10. Yenisei (4,106 km)

Daftar sanès ingkang mboten sarujuk pirsani: [Daftar Lèpèn (Vaughn)]

[sunting] Daftar Lèpèn Sanèsipun

• (en) List of well-known rivers
• (en) List of rivers of Africa
• (en) List of rivers of the Americas
• (en) List of rivers of Asia
• (en) List of rivers of Europe
• (en) List of rivers of Oceania
• (en) List of waterways
• (en) List of river name etymologies

[sunting] Ugi Pirsani

• Bengawan Solo

• en:Aqueduct
• en:Canal
• en:Drought
• en:List of river name etymologies
• en:Mainstem (hydrology)
• en:River cruise
• en:Water dispute
• en:Baer's law
• en:Rock-cut basin

[sunting] Panyebrangan

Lèpèn saged dipun sebrangi kanthi:

• Kreteg
• Feri
• Dhasar ingkang cethèk
• Trowongan.

[sunting] Transportasi

• Rakit
• Prau
• Layar
• Dalan satapak pinggir lèpèn

[sunting] Referensi

• ^ http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_10-12-2002_pg3_8
• ^ Fermat's last theorem, Simon Singh, 1997
• ^ Children's Misconceptions about Science. Operation Physics, American Institute of Physics (September 1998).
• ^ William C. Philips (February 1991). Earth Science Misconceptions.
• ^ Matt Rosenberg (2006-06-08). Do All Rivers Flow South?.
• ^ Matt Rosenberg. Rivers Flowing North: Rivers Only Flow Downhill; Rivers Do Not Prefer to Flow South.
• ^ Nezette Rydell (1997-03-16). Re: What determines the direction of river flow? Elevation, Topography, Gravity??. Earth Sciences.
• ^ Cristi Cave. How a River Flows. Stream Biology and Ecology.

[sunting] Wacan Terusan

• Beyond the Bridges Life on American Rivers told by Riverlorian, Jerry Hay. [1]for more information
• Luna B. Leopold (1994). A View of the River. Harvard University Press. ISBN. — a non-technical primer on the geomorphology and hydraulics of water