Rostungur
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
| Rostungur | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Kyrrahafsrostungur
|
||||||||||||||||||
| Ástand stofns | ||||||||||||||||||
|
Ástand stofns: Í lítilli hættu
|
||||||||||||||||||
| Vísindaleg flokkun | ||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||
| Tvínefni | ||||||||||||||||||
| Odobenus rosmarus (Linnaeus, 1758) |
||||||||||||||||||
| Undirtegundir | ||||||||||||||||||
|
Rostungur (fræðiheiti: Odobenus rosmarus) er stórt hreifadýr sem lifir við sjó á Norðurslóðum. Af honum eru tvær undirtegundir, önnur í Norður-Atlantshafi sem nefnd er Odobenus rosmarus rosmarus og hin á hafssvæðunum við og á milli Alaska og austur Síberíu sem nefnd er Odobenus rosmarus divergens. Lítill munur er á tegundunum en þó er Kyrrahafstegundin heldur stærri.
Rostungar tilheyra ættbálknum rándýr (Carnivora) og ættinni hreifadýr (Pinnipedia]). Þeir eru eina tegundin í rostungaætt (Odobenidae). Orðið Odobenus er samansett úr odous (gríska og þýðir „tönn“) og baino (gríska og þýðir „ganga“), enda nota rostungar oft skögultennurnar til að draga sig upp á ísjaka.
Efnisyfirlit |
[breyta] Einkenni
Kyrrahafsbrimlarnir eru milli 2,5 upp í 3,5 metra á lengd og vega milli 800 til 1700 kg. Kyrrahafsurturnar eru um 2,5 til 3 metrar á lengd og vega milli 400 til 1250 kg. Atlantshafsbrimlarnir eru um 3 metrar á lengd og vega 800 til 1000 kg, urturnar eru um 2,5 metrar og vega 600 til 800 kg.
Rostungar virðast vera nánast hárlausir séðir úr fjarlægð en svo er þó ekki. Þeir eru þaktir stuttu hári. Húðin er afar þykk, 4 til 5 sentimetrar. Undir henni er fimm til sex sentimetrar þykkt spiklag. Húð brimlana er sérlega þykk á hálsi og öxlum, sennilega til varnar í slagsmálum.
Við fæðingu eru rostungarnir rauðbrúnir á litinn, allt eftir því sem þeir eldast lýsast þeir. Það er því hægt að aldursgreina þá eftir húðarlit.
Rostungar eru með einkennandi stórar skögultennur (langar vígtennur) úr efri skolti. Bæði kynin hafa þessar löngu tennur en brimlarnir hafa þó oftast lengri og þykkari. Tennurnar eru oftast um 50 sm álengd en þó hafa mælst tennur sem hafa verið allt að 100 sm. Fullorðinstennurnar sjást hjá rostungskópunum um eins og hálfs árs aldur. Á eldri dýrum eru tennurnar oft orðnar slitnar og stundum brotnar. Skögultennurnar nota rostungarnir til að róta í hafsbotninum þegar þeir leita að æti, til að brjóta öndunarop í ísinn, til að vega sig upp á ísjaka og til varnar.
[breyta] Útbreiðsla
Rostungar lifa nú á fjórum afmörkuðum svæðum:
- Kyrrahafsstofninn er að mestu á Beringshafi að vetrarlagi, á sumrin halda þeir norður Beringssund og halda sig við ísröndina í Tjúktahafi.
- Vesturstofn Atlantshafsstofnsins lifir á Hudson flóa og á svæðinu milli kanadísku heimskautaeyjanna og vesturstrandar Grænlands. Rostungar voru áður mjög algengir allt suður að St. Lawrence -flóa og ekki ótíðir allt suður að þar sem nú er Boston og Cape Cod en eru nú afar sjaldgæfir flækingar á þeim slóðum.
- Austurstofn Atlantshafsstofnsins lifir við austurströnd Grænlands annars vegar og hins vegar á svæði við Svalbarða og suður að norðurströnd Rússlands. Mjög sjaldgæfir flækingar sunnar á seinni öldum. Óvíst er hversu mikil samskipti eru milli hópanna við Grænland og Svalbarða nú á tímum.
- Við norðurströnd Síberíu lifir stofn sem af sumum dýrafræðingum er talin eigin undirtegund (Laptev-rostungur, O. r. laptevi).
[breyta] Lífshættir
Rostungar fylgja ísröndinni eftir þegar að hún færist árstíðabundið, en hafast ekki við á óbrotnum lagnaðarís. Þeir kafa iðulega allt niður að 80 metrar dýpt en geta við sérstakar aðstæður kafað allt niður í 180 metra dýpi. Þeir geta verið í kafi upp undir 30 mínútur.
Rostungar veiða einstaka sinnum fisk en lifa aðallega á botndýrum, aðallega botnhryggleysingjum eins og skeljar, skrápdýr, krabbadýr og þar að auki djúpsjávargróðri. Þeir róta upp botninum með skögultönnunum og leita uppi fæðuna með viðkvæmum grönunum.
Einu náttúrulegu óvinir rostunga eru maðurinn, háhyrningar og hvítabirnir. Vitað er til að rostungar geti drepið hvítabirni.
Rostungar geta orðið um 50 ára gamlir, brimlarnir verða kynþroska um það bil tíuára en urturnar þegar við 4-7 ára aldur. Fengitími er í janúar - febrúar en kóparnir fæðast í maí. Látrin annaðhvort á ísjaka eða upp á landi. Yfirleitt fæða urturnar einungis einn kóp sem eru 100 sm við fæðingu og er um 50 kg á þyngd. Kópurinn er syntur þegar við fæðingu. Þeir lifa einungis á spenamjólkinni fyrstu sex mánuðina áður en þeir fara að éta aðra fæðu, þeir eru hins vegar ekki afvandir fyrr en við tveggja ára aldur.
[breyta] Veiðar
Rostungar hafa verið eftirsóknarverð veiðidýr frá örófi alda. Þeir gáfu af sér kjöt og spik, þykkar húðir og ekki síst verðmætar skögultennur. Einkum voru rostungar mikilvægur þáttur í lífi heimskautaþjóða sem Inuíta og Yupik.
Vitað er að fyrir hina norrænu Grænlendinga á miðöldum voru rostungaafurðir einn mikilvægasti þátturinn í útflutningi þeirra til Evrópu. Var það annars vegar svo nefnd svarðreipi sem voru afar sterk og voru gerð þannig að rostungshúðin var skorin í langar lengjur. Hins vegar skögultennurnar sem seldar voru í Evrópu sem fílabein og notaðar voru í alls konar útskurð.
Það var ekki fyrr en að Evrópumenn fara að nema land í Ameríku og síðar þegar veiðimenn vopnaðir skotvopnum fara að hefja veiðar sem að fer að ganga nær rostungastofninum. Var nánast einungis verið að að slægjast eftir skögultönnunum. Á 16. og 17. öld voru þúsundir rostunga veiddir árlega á svæðinu frá Labrador allt suður að Cape Cod. Við lok 19. aldar voru rostungarnir algjörlega horfnir sunnan við Labrador og var þá leitað norðar til veiða. Til marks um fjölda veiðidýra má nefna að við strendur Baffins-eyju í Kanada voru um 175 000 rostungar drepnir á árunum 1925 til 1931. Var svo komið um miðja 20. öld að Atlantshafsstofninn var nánast útdauður og var þá friðaður. Hefur hann átt erfitt að ná sér á strik aftur og er enn brot af upphaflegu fjölda. Áætlað er að í Atlantshafsstofnunum sé nú 22 500 rostungar (6000 við Svalbarða og Rússlandsstrendur, 12 000 í Kanada og 4 500 við Grænland). Hins vegar er Kyrrahafsstofninn mun stærri eða um 200 000 dýr.
Það eru einungis frumbyggjar svo sem inuítar sem mega veiða rostunga og þá undir ströngu eftirliti. Má meðal annars nefna veiðiheimild fyrir vestur Grænland er 67 dýr fyrir árið 2007.
[breyta] Rostungar við Ísland
Rostungar eru nú á tímum sjaldgæfir flækingar við Íslandsstrendur. Talsverðar beinaleifar rostunga hafa þó fundist á Íslandi, einkum á Vesturlandi. Það er því sýnt að rostungar hafi verið tíðir flækingar við strendur Íslands allt fram á 19. öld, en aðallega á Vestfjörðum, Snæfellsnesi og sunnanverðum Faxaflóa.
Engar ritaðar heimildir eru til um rostunga eða rostungaveiðar á landnámsöld. Komur rostunga hingað verða síðan aðeins til sem frásagnir af undantekningum. Hins vegar eru allnokkur örnefni sem benda til þessa að rostungar hafi ekki verið mjög sjaldgæf sjón hér við land fyrr á öldum. Rostungur var í upphafi Íslandsbyggðar nefndur rosmhvalur og eru Romshvalanes (eða Rosmhvalanes) á fleiri en einum stað, þar að auki nokkur Hvallátur sem talið er að eigi við rostunga en ekki hvali.[1]
[breyta] Tilvísanir
- ↑ Svavar Sigmundsson. „Hvaðan kemur nafn eyjaklasans Hvalláturs á Breiðafirði?“. Vísindavefurinn 30.3.2005. (Skoðað 26.3.2007).
[breyta] Heimildir
- Dierauf, Leslie og Frances Gulland, Marine Mammal Medicine, CRC Press, 2001. ISBN 0-8493-0839-9
- Annales des sciences naturelles. Zoologie et biologie animale. Paris, Masson. ser.10:t.7
- Encyclopedia of the Arctic, Routledge, 2004. ISBN 978-1-57958-436-8
[breyta] Tenglar
- Selasetur Íslands um rostunga
- Vísindavefurinn: „Hvað geta rostungar orðið gamlir og stórir?“
- Vísindavefurinn: „Hver er munurinn á kyrrahafsrostungi og atlantshafsrostungi?“
- Vísindavefurinn: „Hvaðan kemur nafn eyjaklasans Hvalláturs á Breiðafirði?“
- Karlaklúbbur rostunganna í Alaska; grein í Lesbók Morgunblaðsins 1987
|
Blöðruselur · Hringanóri · Kampselur · Landselur · Rostungur · Útselur · Vöðuselur · |
