Ítalska
Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
| Ítalska italiano |
||
|---|---|---|
| Málsvæði: | Ítalía og 29 önnur lönd | |
| Heimshluti: | Suður-Evrópa | |
| Fjöldi málhafa: | 70 milljónir | |
| Sæti: | 21 | |
| Ætt: | indóevrópsk tungumál ítalísk tungumál |
|
| Stafróf: | {{{stafróf}}} | |
| Opinber staða | ||
| Opinbert tungumál: | Ítalía, Sviss, San Marínó, Slóvenía, Vatíkanið, Istría (Króatía) | |
| Stýrt af: | Accademia della Crusca | |
| Tungumálakóðar | ||
| ISO 639-1: | it | |
| ISO 639-2: | ita | |
| SIL: | ITN | |
| Tungumál – Listi yfir tungumál | ||
| Þessi grein gæti innihaldið hljóðfræðitákn úr alþjóðlega hljóðstafrófinu í Unicode. | ||
Ítalska, er rómanskt mál sem er talað af um það bil 70 milljónum manna, sem flestir búa á Ítalíu. Nútímaítalska hefur hefur myndast aðallega úr þeim mállýskum sem talaðar eru í héraðinu Toskana. Á síðustu áratugum hafa áhrif Mílanó-mállýskunnar aukist mjög í ítölsku almennt.
Efnisyfirlit |
[breyta] Sögulegt yfirlit
Þar sem ítölsku smáríkin sameinuðust ekki í eitt ríki fyrr en 1861 hefur staða sameiginlegs máls á Ítalíuskaga verið mjög flókin og er svo enn. Stöðluð nútímaítalska er af þessum orsökum tiltölulega nýlegt mál. Enn eru fjölmargar mállýskur talaðar á Ítalíuskaganum, sem sumar hverjar (eins og til dæmis sardiníska) eru jafnólíkar staðlaðri ítölsku og íslenska er ólík dönsku.
Elstu textar sem hægt er að kalla ítalska (til aðgreiningar frá alþýðulatínu) eru nokkrir lagatextar frá héraðinu Beneventum frá því u.þ.b. 960-963 e.Kr.
Það var þó fyrst með Hinum guðdómlega gleðileik Dante Alighieris á 14. öld sem ítalska myndast sem sérstakt tungumál, aðskilið frá latínu og alþýðlegu talmáli. Dante notar þar mállýsku Toskana-héraðs og blandar við ýmsar suður-ítalskar mállýskur, einkum sikileysku. Síðar tóku rithöfundar eins og Ludovico Ariosto og Alessandro Manzoni upp það ritmál sem Dante hafði þróað og notuðu í verkum sínum. Við það varð til það staðlaða ítalska ritmál sem notað er í dag. Það var þó í raun ekki fyrr en með útsendingum ítalska ríkissjónvarpsins (RAI) frá árinu 1954 að þessi toskanska mállýska náði almennri útbreiðslu sem talmál (sem „sjónvarpsítalska“).
[breyta] Útbreiðsla í heiminum
Ítalska er opinbert tungumál á Ítalíu og í San Marínó, og er að auki töluð í svissnesku kantónunum Ticino og Graubünden. Hún er einnig annað opinbert mál í Vatíkaninu og á króatíska skaganum Istríu sem tilheyrði Ítalíu á millistríðsárunum. Ítalska er einnig töluð af fjölmennum hópum innflytjenda í Lúxemborg, Bandaríkjunum, Venesúela, Brasilíu, Kanada, Argentínu og Ástralíu. Fjölmargir tala ítölsku í nærliggjandi löndum svo sem Albaníu og Möltu (þar sem ítalska var lengi opinbert mál). Það má einnig nefna að nokkuð stórir hópar eru enn ítölskumælandi í þeim löndum Afríku sem áður voru ítalskar nýlendur, það er Sómalíu, Líbýu og Erítreu.
[breyta] Málfræðiágrip
Ítölsk nafnorð eru annaðhvort karlkyns eða kvenkyn. Nafnorð sem enda á -o eru oftast karlkyns og nafnorð sem enda á -a eru oftast kvenkyns. Nafnorð sem enda á -e geta verið annaðhvort karl- eða kvenkyns. Nafnorð sem enda á -o og -e í eintölu taka endinguna -i í fleirtölu og kvenkyns nafnorð sem enda á -a taka á sama hátt endinguna -e.
[breyta] Óákveðinn greinir
Óákveðinn greinir heitir un í karlkyni og í kvenkyni una. Formið uno í karlkyni er notað í orðum sem byrja á s fyrir framan samhljóða eða gn, ps, x og einnig z. Í kvenkyni styttist una í un' fyrir framan orð sem byrja á sérhljóða.
[breyta] Ákveðinn greinir
Óákveðinn greinir heitir il í karlkyni, og í kvenkyni la. Fyrir framan orð sem byrja á sérhljóða er notað l' bæði í karl- og kvenkyni. Í karlkyni er lo notað fyrir framan orð sem byrja á s fyrir framan samhljóða eða á gn, ps, x og einnig z. Í fleirtölu er ákveðinn karlkyns greinir i', kvenkyns le. Í karlkyni er gli notað fyrir framan orð sem byrja á sérhljóði, á s ásamt samhljóði, á gn, ps, x og einnig z.
