تمدن عیلام

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

عیلامی‌ها یا ایلامیان یکی از اقوام سرزمین ایران بودند که از ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد تا ۶۴۰ پیش از میلاد، بر بخش بزرگی از مناطق جنوب غربی پشتهٔ ایران فرمانروایی می‌کردند.^[۱] (تاریخ مکتوب موجود از ۳۲۰۰ پیش از میلاد است.) تمدن عیلام یکی از قدیمی‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است. بر اساس بخش‌بندی جغرافیایی امروز، عیلام باستان سرزمین‌های خوزستان، فارس، ایلام و بخش‌هایی از استان‌های بوشهر، استان کرمان، لرستان و کردستان را شامل می‌شد.

فهرست مندرجات ۱ نام ۲ زبان عیلامی‌ ۳ نژاد عیلامی‌ها ۴ عيلامیان و سومری‌ها ۵ گسترهٔ نفوذ تمدن عیلامی ۶ انقراض تمدن عیلام ۷ آثار بجا مانده ۷.۱ زیگورات چغازنبیل ۸ جستارهای وابسته ۹ پانويس‌ها ۱۰ منابع ۱۱ پیوند به بیرون

[ویرایش] نام

تمدن‌های باستانی آسیای غربی
بین‌النهرین، سومر، اکد، آشور، بابل
هیتی‌ها، لیدیه
ایلام، اورارتو، ماننا، ماد، هخامنشی
امپراتوری‌ها / شهرها
سومر: اوروک – اور – اریدو
کیش – لاگاش – نیپور – اکد
بابل – ایسین – اموری‌ها - کلدانی
آشور: آسور، نینوا، نوزی، نمرود
ایلامیان – شوش
هوری‌ها – میتانی
کاسی‌ها – اورارتو
گاهشماری
شاهان سومر
شاهان ایلام
شاهان آشور
شاهان بابل
شاهان ماد
شاهان هخامنشی
زبان
خط میخی
آرامی – هوری
سومری – اکدی
زبان مادی
ایلامی
اساطیر بین‌النهرین
انوما الیش
گیل گمش – مردوخ
نیبیرو

نام اين قوم _ هالتامتی (Haltamti) و بعد آتامتی (Atamti) بود كه اكديان آن را عيلام تلفظ می كرده و در كتابِ مقدس يهوديان نيز به همين شكل آورده شده است. اين كلمه به معنای "كوهستانی" است، كه به محل سكونتِ اين مردمان در دامنه های زاگرس اشاره دارد.

نام دو استان در ايران امروز برگرفته از نام آنان است. علاوه بر استان ايلام، نام خوزستان نيز از كلمه Ūvja آمده كه مطابق كتيبه نقش رستم^[۲] و كتيبه های داريوش در تخت جمشيد و شوش^[۳]، به معنای عيلام بوده و بنا به گفته ايرج افشار در "نگاهی به خوزستان: مجموعه ای از اوضاع تاريخی، جغرافيايی، اجتماعی و اقتصادی منطقه" در يونانی Uxi تلفظ ميشده.^[۴] و اگر قول ژول آپِر را بپذيريم در عيلامی Xus يا Khuz بوده است. سِر هنری راولينسون نيز تلفظ پهلوی Ūvja را Hobui دانسته كه ريشه نام اهواز و خوزستان است. اين لفظ از حاجوستان و هبوجستان استخراج شده كه در "مجمع التواريخ و القصص" (ابتدای قرن ششم هجری) در اشاره به خوزستان آمده است.

[ویرایش] زبان عیلامی‌

زبان عیلامی با هیچیک از زبان‌های سامی و هندواروپايی ارتباط نداشته و زبانی منفرد به‌حساب می‌آيد. برخی از پژوهشگران این زبان را با زبان دراویدی در هند هم‌خانواده می دانند.^{[۵] [۶]}

زبانِ عيلامی‌، جایگاه خود را پس از ورود اقوام آریائی نیز حفظ كرد و زبان دوم نوشتاری‌ حكومتِ ايران در دورانِ هخامنشی بود..^{[۷] [۸]} در بيشتر سنگ نوشته های عصرِ هخامنشی ترجمه عيلامی و بابلی (زبان بين المللی آن روزگار) نوشته ها نيز آمده است.

ابن نديم صاحب "الفهرست" در نقل قولی از المقنع (عبدالله ابن المقفع) زبان های ايرانی را "پهلوی، دری، خوزی، پارسی و سريانی" می شمارد كه گواهی‌ست بر حضور زبان عيلامی (خوزی) تا اوايل دوران اسلامی.

[ویرایش] نژاد عیلامی‌ها

عیلامیان نه آریایی بودند و نه سامی. برخی از پژوهشگران ایلامیان را با دراویدیان هند هم‌خانواده می دانند.^{[۹] [۱۰]}

[ویرایش] عيلامیان و سومری‌ها

عيلامی‌ها در برخی ادوار تاريخی تحت نفوذ دولت سومری بين‌النهرين بودند. اما در سال 2280 عيلاميان كه در اوج قدرت خود بودند، اور پايتخت سومريان را اشغال و غارت و رب النوع آن را به اسارت بردند. سومر مستعمره و خراج گذار عيلام شد و نهايتا در 2115 ق.م در عصر فرمانروایی ريم سين دولت مشترک سومری – اكدی را به طوری نابود كردند كه ملت سومر هيچگاه نتوانست از خرابه های تاريخ سر برآورد. مشيرالدوله پيرنيا در اين مورد مينويسد:

«دِمرگان و ساير نويسندگان فرانسوی باين عقيده اند كه غلبه عيلاميها بر سومری ها و مردمان بنی سام نتايج تاريخی زيادی دربر داشته، توضيح اينكه عيلاميها بقدری با خشونت و بقسمی وحشيانه با ملل مغلوبه رفتار كرده اند، كه آنها از ترس جان از مساكن و اوطان خود فرار كرده، هركدام بطرفی رفته اند. بنابراين عقيده دارند مردمی كه در رأس خليج پارس و بحرين سكنی داشتند، بطرف شامات رفته و شهرهای فينيقی را تأسيس كرده در تجارت و دريانوردی معروف شدند، گروهی كه ربّ النوع آسور را پرستش ميكردند، بطرف قسمت وسطاي رود دجله و كوهستان هاي مجاور آن رفته شالوده دولت آسور را نهادند. مهاجرت ابراهيم با طايفه خود به فلسطين و بالاخره هجوم هيكسوس هایِ سامی نژاد بمصر و تأسيس سلسله ای از فراعنه در آن مملكت نيز از نتائج غلبه عيلاميها بر ملل سامی نژاد بود. اما كينگ باين عقيده است، كه غلبه عيلاميها در ممالك غربی دوام نيافته، زيرا عيلاميها، چون استعداد اداره كردن مملكتی را نداشتند و غلبه آنها بيشتر به تاخت و تاز شبيه بود، نتوانستند ممالك مسخره را حفظ كنند.» ^[۱۱]

[ویرایش] گسترهٔ نفوذ تمدن عیلامی

پادشاهی عیلام در اوج قدرت خود، بر بخش‌هایی از میانرودان (بین النهرین) تسلط داشته، ولی این تسلط شامل سراسر سرزمین ایران نمی‌شده است. این پادشاهی شامل اتحادی از ایلات و طوایف منطقه بوده است، اما چنین اتحادی لزوماً به معنی امپراتوری نبوده. هرگاه عیلامیان قدرت یافته‌اند، نقشی در سیاست میانرودان ایفا نموده‌اند و حتی بر بخش‌هایی از آن سرزمین، ولو در زمان کوتاهی فرمان رانده‌اند. در سال ۱۹۰۰ پیش ازمیلاد آنان بین‌النهرین را به تصرف خود درآوردند.

پروفسور گيرشمن معتقد است كه، محل كنونی مسجد سليمان قديمی‌ترين پايتخت پادشاهی هخامنشی بوده است. پيش از كورش بزرگ شش پادشاه از خاندان هخامنشی در عيلام حكومت كرده‌اند.^[۱۲]

آثار تمدنی عیلامیان، که در انشان و در شوش یافته شده حاکی از تمدن شهری قابل توجه در آن دوران بوده است. تمدن ایلامیان از راه دريایی و بلوچستان با تمدن پیرامون رود سند در هند و از راه شوش با تمدن سومر مربوط می‌شده است.

به قدرت رسیدن حکومت عیلامیان و تشکیل سلسله عیلامی و پادشاهی اوان در شمال دشت خوزستان، مهم ترین رویداد سیاسی ایران در هزاره سوم پیش از میلاد است. تا پیش از ورود مادها و پارسها حدود یک هزار سال تاریخ سرزمین ایران منحصر به تاریخ سیاسی ایلام است.

[ویرایش] انقراض تمدن عیلام

در سال ۶۴۰ ق.م. آشور بانیپال پادشاه نیرومند آشور، عیلام را تصرف کرد. مردم عیلام قتل‌عام شدند و دولت آن نابود شد. تمدن دیرینه عیلام، پس از هزاران سال مقاومت در برابر اقوام نیرومندی‌ چون سومری‌ها، اَکَدی‌ها، بابلی‌ها و آشوری‌ها از دشمن خود آشور شکست خورد و از صفحه روزگار محو گردید. کتیبه آشور بانیپال در باره فتح و انقراض عیلام چنین می‌گوید:^[۱۳]

تمام خاک شهر شوشان و شهر ماداکتو و شهرهای دیگر را با توبره به آشور کشیدم، و در مدت یک ماه و یک روز کشور عیلام را به تمامی پهنای آن، جاروب کردم. من این کشور را از حَشَم و گوسپند، و نیز از نغمه‌های موسیقی بی‌نصیب ساختم و به درندگان، ماران، جانوران و آهوان رخصت دادم که آن را فرو گیرند.

[ویرایش] آثار بجا مانده

[ویرایش] زیگورات چغازنبیل

این بنا که در ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت در استان خوزستان ایران ، جنوب شرقی شهر باستانی شوش قرار گرفته است. ساخت آن در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد و توسط اونتاش گال برای ستایش ایزد اینشوشیناک نگهبان شوش انجام شده است.این بنا در حمله آشور بانیپال به همراه تمدن عیلامی نابود و زیر خاک مدفون بود تا دوران معاصر توسط رومن کریشمن فرانسوی خاکبرداری گردید.^[۱۴]

[ویرایش] جستارهای وابسته

• زبان ایلامی
• شاهان ایلام
• تاریخ سیاسی ایلام
• پادشاهی اَوان
• شیلهه
• اپرتی
• دودمان نمایندگان بزرگ در ایلام

[ویرایش] پانويس‌ها

1. ↑ تقدیم به جویندگان راه حق (فارسی). وب‌گاه محمد برای مسیح. بازدید در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۸۶.
2. ↑ اينجا
3. ↑ اينجا.
4. ↑ Kent, Roland (1953). Old Persian: Grammar, Texts & Lexicon (American Oriental Series, 33) (in English). American Oriental Society, page 53. ISBN 0940490331. 
5. ↑ در تاریکی هزاره ها، ایرج اسکندری، نشر: نگاه.
6. ↑ تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا. آ. گرانتوسكی - م. آ. داندامایو، مترجم، كیخسرو كشاورزی، ناشر: مرواريد ۱۳۸۵ - (ص: ‎ ۳۵)
7. ↑ در تاریکی هزاره ها، ایرج اسکندری، نشر: نگاه.
8. ↑ تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا. آ. گرانتوسكی - م. آ. داندامایو، مترجم، كیخسرو كشاورزی، ناشر: مرواريد ۱۳۸۵ - (ص: ‎ ۲۴-۴۸)
9. ↑ در تاریکی هزاره ها، ایرج اسکندری، نشر: نگاه.
10. ↑ تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا. آ. گرانتوسكی - م. آ. داندامایو، مترجم، كیخسرو كشاورزی، ناشر: مرواريد ۱۳۸۵ - (ص: ‎ ۲۴-۴۸)
11. ↑ حسن پيرنيا، ايران باستان، دنيای كتاب، تهران، 1377، صفحه 118
12. ↑ ایلام: مهد اولیه تمدن ایرانی (فارسی). مرکز اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی. بازدید در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۸۶.
13. ↑ تقدیم به جویندگان راه حق (فارسی). وب‌گاه محمد برای مسیح. بازدید در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۸۶.
14. ↑ ایران زمین ؛ زیگورات چغازنبیل (ایسکانیوز،۲۷آبان۱۳۸۶)

[ویرایش] منابع

• تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا. آ. گرانتوسكی - م. آ. داندامایف، مترجم: كیخسرو كشاورزی، ناشر: مرواريد ۱۳۸۵ - (ص: ‎ ۲۴-۴۸)
• دنیای گمشده ایلام، هینس، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران: ۱۳۷۱
• گذری بر تاریخ ایلام، هینس، ترجمه محمدحسین‌ خانی، تهران: ۱۳۷۳
• ایران در سپیده‌دم تاریخ، جرج کامرون، ترجمه حسن انوشه، تهران: ۱۳۷۲
• تاریخ اجتماعی ایران (جلد ۱)، مرتضی راوندی -(ص ‎۱۳۳-۱۴۲)
• تاریخ ماد، دیاكونوف - ترجمه كریم كشاورز
• تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن ۱۸، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳.
• مجیدزاده، یوسف، تاریخ و تمدن ایلام، مرکز نشر دانشگاهی، تهران ۱۳۷۰

[ویرایش] پیوند به بیرون

• تاریخ مختصر ایلام به همراه عکس (به زبان انگلیسی)
• معرفی مختصر ایلام و شوش (به انگلیسی)
• عیلام در دانشنامه ایرانیکا

شاهان ایلام
اونتاش گال - شوتروک ناخونته اول - شیلهک این شوشیناک - شوتروک ناخونته دوم - هالوشو - کودور ناخونته - هوبان ایمنا - خوم‌بان ایگاش - اورتاکو - هوبان هالتاش و .......