زاگرس

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

زاگرُس رشته‌کوهی در غرب و جنوب ایران است. این رشته‌کوه از کرانه‌های دریاچه وان در ترکیه آغاز شده و تا استان‌های فارس و کرمان ادامه می‌یابد. دامنه‌‌ی این رشته‌ کوه به‌ شمال عراق نیز امتداد دارد.

[ویرایش] نام

بعضی معتقدند ریشه این نام اوستایی است. در زبان اوستایی زاگر Za-G'R' به معنای کوه بزرگ است. اما نظری که بیشتر مورد تایید است این است که این کلمه از نام مهاجران هند واروپایی ساکن در این منطقه معروف به زاگارثی/ساگارتی (Zagarthians/Sagarthians) گرفته شده. نام قدیمی این رشته‌کوه در زبان فارسی «پاطاق» و پیش از آن «کهستان» (در عربی «جبال») و «پهله» بود.

واژه «زاگرس» یا «زاگروس» از بیش از هشت دهه پیش و از اواخر دوره قاجار از طریق ترجمه آثار نویسندگان اروپایی (و بعضا از زبان یونانی) وارد زبان فارسی شده و سپس بر روی نقشه ایران نیز گذاشته شد. ظاهراً حسن پیرنیا اولین کسی است که واژه زاگرس را در حاشیه صفحه ۲ کتاب خود بنام « تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان» آورده است. او خود تاکید نموده که اروپایی ها چنین (یعنی زاگرس) نامند.

بعد از نوشته پیرنیا بارها به اشتباه از زاگرس به نام کوه یا دره نامبرده شد که برداشت نادرستی است زیرا واژه زاگرس بخش گسترده‌ای از شمال غربی تا جنوب شرقی ایران را با بیش از ۲۴۰ نام از رشته کوه، دشت، دره، رود و شهر و بخش و روستا در استان‌های آذربایجان، کردستان، کرمانشاهان و اصفهان و خوزستان و بالاخره لرستان را شامل می‌شود.

واژه زاگرس در هیچ یک از کتابهای تاریخی و جغرافیایی یا مسالک و الممالک و نوشته‌های دوره اسلامی نوشته نشده است. در لغت‌نامه دهخدا یا دایرة‌المعارف مصاحب نیز نکته‌ای مهم و اساسی در باره ریشه و اصل واژه زاگرس بیان نشده است.

محمد قزوینی در صفحه ۴۸ از جلد ۵ کتاب خود می‌نویسد: «زاگرس نام یونانی سلسله جبال غربی ایران مخصوصا بختیاری در غرب ایران است». در دانشنامه لاروس از زاگرس به کوتاهی به‌عنوان نام دره‌ای که نفت‌خیز است ذکر شده است.

در واژه نامه یونانی به آلمانی که سال ۱۸۸۶ در لایپزیگ به چاپ رسیده واژه Zagrio یا Zagros را به‌عنوان «کوهی در دوران ماد» به نقل از نوشته های استرابون و پولی بیوس آورده است.

در لغت نامه جغرافیایی Lexique-geographique در زیر واژه و عنوان «زاگرو» (زاگرس) آمده است: «رشته کوهی است در آسیا که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده و ماد را از آْشور جدا می‌کند.» و نویسنده نام منابع خود را Ptolemeus. Polybios. pinius-strabo معرفی می‌نماید.

گریشمن باستان‌شناس فرانسوی در کتابش (ایران از آغاز تا اسلام ترجمه دکتر معین صفحه ۸۸) زاگرس را نام قبیله‌ای دانسته و می نویسد: «.. حرکت عمومی قبایل ایرانی هنوز به پایان نرسیده بود که قبیله سومی از قبیله های مهم ایرانی بنام « Zikirtu» یا «ساگارتی» بسوی نواحی شرقی تری رفته و مستقر شدند.

هرودوت نیز در نوشته‌هایش ( تاریخ هرودت ترجمه هدایتی صفحات ۵ و ۱۰ و ۲۱۱) از همین قبیله مادی صحراگرد با نام «ساگارتی» یاد کرده و می نویسد: «... قبیله‌های دیگر که صحراگردند از این قرارند: داین ها، ماردها، دروپیک‌ها و ساگارتی ها...».

دیاکف نیز در کتاب تاریخ ماد خود (ترجمه کشاورز صفحه ۲۴۸) در شرح حمله آشوری‌ها به پارسوا و نفوذ در خاک ماد به استناد کتیبه‌های خوانده شده می‌نویسد: «بطوری که در متن تصریح شده، آخرین نقطه لشکر کشی ظاهراً دژ مادی زاکروتی بود».

به استناد مطالب ذکر شده ریشه واژه زاگرس از زبان مادی یا اوستایی است و یونانی‌ها با افزودن «S» (س) به آخر آن این واژه را به شکل یونانی مبدل نمودند. لذا واژه زاگرس (همانند واژه بختیاری) هم نام کوه و دژ و هم ایل، قوم، قبیله و محلی از مادها بوده است.

[ویرایش] کوه‌ها

نیمه‌ی شمالی رشته کوه زاگرس در دوره‌ی ایران باستان محل زندگی مادها بوده است.

بلندترین قله‌های این رشته کوه زردکوه (۴۲۲۱ متر)، دنا (۴۴۰۹ متر) و اشتران کوه (۴۲۵۰) نام دارند.

زردکوه با ارتفاع ۴۲۲۱ متر در در نزدیکی شهرستان کوه‌رنگ در استان چهار محال و بختیاری قرار دارد. زردکوه در تمام طول سال پوشیده از برف است و سرچشمه‌ی اصلی رودخانه‌ی زاینده رود.

اشترانکوه با ارتفاع ۴۲۵۰ متر در جنوب شهرستان‌های الیگودرز و ازنا بلندترین قله زاگرس میانی است که دارای هشت قله بلند و به هم پیوسته است که در تمام طول سال پوشیده از برف است. سرچشمه اصلی رود ‌‌‌دز و یکی از سرچشمه‌های کارون و کرخه است. دریاچه گهر نیز در این رشته کوه قرار گرفته است.

بلندی‌های زاگرس حوضه آبخیز رودخانه‌های زاینده‌رود، کارون و کرخه و دز را تشکیل می‌دهد و با توجه به حجم بارش و پایین بودن سطح تبخیر و موقعیت نسبتاً مناسب سازندهای زمین‌شناختی بخش اعظم آبهای زمینی و زیرزمینی کشور به میزان ۴۵ تا ۵۰ درصد را تأمین می‌‌کند.

دنا با ارتفاع ۴۴۰۹ متر بلندترین ارتفاعات زاگرس می باشد واز ۴۴قله مرتفع بالای 4000 متر تشکیل شده است وبیش از 60 کیلومتر طول دارد. واز لحاظ موقعیت جغرافیایی در جنوب استان اصفهانِِِِ، شمال غربی استان فارس ولی بخش اعظم آن در شمالشرقی استان کهگیلویه وبویراحمد قرار دارد. در تمام سال پوشیده از برف است و سرچشمه‌اصلی کارون و همچنین رود مارون می باشد. یکی از کم نظیرترین منابع انواع واقسام گیاهان دارویی در دنیاست.

رشته کوه های فلات ایران و جغرافیای سیاسی کنونیشان
رشته‌کوه البرز:	جمهوری آذربایجان | ایران | ترکمنستان | ارمنستان
رشته‌کوه زاگرس:	ترکیه | عراق | سوریه | ایران | ارمنستان
رشته‌کوه توروس:	ترکیه | سوریه
رشته‌کوه هندوکش:	پاکستان | افغانستان
رشته‌کوه سلیمان:	پاکستان | افغانستان
رشته‌کوه قفقاز:	داغستان | اوستیا | چچنستان | جمهوری آذربایجان | ارمنستان | روسیه