Julianischer Kalender

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Dialäkt: Markgräflerisch (Ebringe

Dr Julianisch Kalender isch vum Gaius Julius Cäsar 46 v. Chr. igfüehrt worre un in manche Deile vu dr Welt noch bis ins 20. Johrhundert gültig gsi, im chilchliche Beriich deilwiis bis hüt. Er wird hüt in dr Wisseschaft ruckwirkend au fer die Johre vorem Julius Caesar verwendet. Er isch abglöst worre dur dr Gregorianisch Kalender, wo im Grund gnumme e chleini Ergänzig vu dr Kalenderregle isch.

Dr Julianische Kalender isch ebbis anders wie s'Julianisch Datum.

Inhaltsverzeichnis 1 Grundsätzlichs 2 Prinzipie 3 chleineri Änderige, vorwigend Munätsnämme 3.1 E Gegenyberstellig vu dr Munätsnämme 4 Johreszellig (Kalenderäre) 5 Gregorianischi Reform 6 Webgleicher

[ändere] Grundsätzlichs

E Kalender isch chei Zittrechnig (Ära), sundern e Kalender strukturiert e Johr. E Ära zellt degege d'Johre ab eme bestimmte Zittpunkt (Epoche). E Kalender cha mit underschidliche Epoche gnutzt werre. So rechnet mer z.B. in Japan d'Johre nooch dr Thronbestigig vum Kaiser. S'Johr 1 vu dr aktuelle Ära Heisei isch s'Johr 1989 vu dr Christliche Ära. Beidi Äre nutze aber dr Gregorianisch Kalender. Umchehrt cha e Epoche un die dezueghörig Ära au vu verschidene Kalender gnutzt werre. So isch z.B. die Christlich Ära in Rom 1582 vum Julianische uf dr Gregorianisch Kalender umgstellt worre.

[ändere] Prinzipie

Dr ald Römisch Kalender isch ursprünglich e vu dr Griche ybernummene Mokalender gsi. Säller isch je nooch Bedarf in uregelmässige Abständ an s'Sunnejohr abasst worre. Säll het zue so grosse Schwirigkeite gfüehrt, dass dr Julius Caesar e nöie Kalender vum ägyptische Astronom Sosigenes het usarbeite lo. Dr Astoss dezue het dr Sunnekalender gliferet, wo dr Caesar 48 v. Chr. in Ägypte wohrschins dur Acoreus nächer chenneglärt gha het.

Säller nöi, später ihm zue Ehre „julianisch“ gnennt Kalender isch anno 46 v. Chr. in Chraft trätte. Er het us 12 Munät mit je 30 oder 31 Däg - wie au hüt noch yblich - bestande, wo d'Bezeichnige us em römische Kalender zuenächst behalde hän. Einzig s'verworre Johr 46 v. Chr. isch uf 15 Munät (445 Tage) verlängeret worre, um dr nöi Kalender mit em Sunnestand in Yberistimmig z'bringe.

Im alde römische Kalender isch in dr Schaltjohre dr Februar uf 23 Däg verchürzt un e Schaltmunät igfüegt worre. Säller Zittpunkt vu dr Schaltig het dr Caesar bibehalde, so dass jedes viert Johr (Schaltjohr) dr 24. Februar (ante diem sextum kalendas martias d.h. sexter Dag vor dr Kalende vum März) verdoppelet worre isch, des heisst, es isch e nöie 24. Dag (ante diem bis sextum calendas martias d.h. zweiter sexter Dag vor dr Kalende vum März) igfüegt worre. Dr bisherig 24. isch zum 25. Februar (ante diem sextum kalendas martias d.h. sexter Dag vor dr Kalende vum März worre). Doch die Regle isch nooch em Dot vum Caesar vu dr Pontifices falsch angwendet worre. D'Priester hän scho alli dri Johre e Schaltjohr igfüegt. S'erste Schaltjohr isch 45 v. Chr. gsi, no alli drei Johr bis 9 v. Chr. Die dodur zuevil zellte Schaltjohre sin vum Kaiser Augustus korrigiert worre, indem mer erst wiider 8 n. Chr e Schaltjohr igfüegt het un zum Vierjohreszyklus ybergange worre isch (Augusteischi Korrektur ).

[ändere] chleineri Änderige, vorwigend Munätsnämme

Anno 44 v. Chr. isch dr Quintilis (ursprünglich „fümfter Munät“, sit 153 v. Chr. dr sibt) im Julius Caesar z'Ehre in Julius umbenennt worre (Lex Antonia de mense Quintili („yber dr Munät Quintilis“) vum Konsul Marcus Antonius)).

Später isch dr Sextilis (ursprünglich „sexter Munät“, sit 153 v. Chr. dr acht) zue Ehre vum Kaiser Augustus nooch sällem benennt worre. Ob gliichzittig dr August vu 30 uf 31 Däg verlängert worre isch, um kei „Benoochteiligig“ vum Augustus gegenyberem Julius entstoh z'lo, un säller Dag im Februar entnumme worre isch, isch umstritte. E anderi Erchlärig, wo au als die wohrschinlicher agluegt wird, besait, dass bi dr Römer d'Munät mit 31 Däg als Glücksmunät, und die mit 30 Däg als Uglücksmunät gulte hän. Wil dr Augustus aber nit het welle, dass dr nooch ihm daift Munät e Uglücksmunät isch, het er im Februar sin 29. Dag entnumme. Wil es jetz dri Munät mit 31 Däg hinderenander gä hätt, het er d'Däg vu September mit Oktober un vu November mit Dezember vertuscht.

Aber au anderi Munät sin nooch römische Herrscher benennt worre, aber anschinend het cheini vu sälle Änderige der ihr Dod yberläbt. Dr Caligula het dr September Germanicus daift; dr Nero dr Aprilis Neroneus, dr Maius Claudius un dr Iunius Germanicus; Dr Domitian het dr September Germanicus und dr October Domitianus. Dr September isch au in Antoninus un Tacticus umdaift worre, dr November in Faustina un Romanus.

Dr Commodus isch in sällere Hisicht einzigartig gsi, dass er alli zwölf Munät nooch sine agnummene Nämme benennt het (Jänner bis Dezember): Amazonius, Invictus, Felix, Pius, Lucius, Aelius, Aurelius, Commodus, Augustus, Herculeus, Romanus, un Exsuperatorius.

Um einigs beständiger wie die Munätsnämme vu römische Kaiser noochem Augustus sin die vum Karl dem Grosse igfüehrte Nämme in sinem dytschsprochige Riichsdeil gsi. Er het alli Munät uf grösstedeils landwirtschaftlichi Begriffe ussem Althochdytsche daift. Sälli sin bis ins 15. Jhdt. un mit einige Veränderige au noch bis ins 18. Jhdt. un im hüttige Dytsch mit sine Dialekte verwendet worre.

[ändere] E Gegenyberstellig vu dr Munätsnämme

aldhochdytsch	alemannisch (Ybersetzig)	ussem latinische abgleitet
Wintarmanoth	Wintermonat	Januar, Jänner
Hornung	Hornig, (dr Dreckig, Bastard)	Februar
Lentzinmanoth	Lenzmunät, Lenz	März
Ostarmanoth	Ostermunät	April
Winnemanoth	Weidemunät Wonnemunät isch falsch!	Mai
Brachmanoth	Brachmunät	Juni
Hewimanoth	Haimunät	Juli
Aranmanoth	Ernmunät	August
Witumanoth	Holzmunät	September
Windumemanoth	Wimunät	Oktober
Herbistmanoth	Herbstmunät	November
Heilagmanoth	Heiliger Munät	Dezember

Dr Julianisch Kalender an sich isch im gsamte Römische Riich anerchennt gsi, d'Johresafäng sin aber vu Region zue Region verschiide ghandhabt worre. Dr Johresafang isch in Ägypte am 29. August, im Byzantinische Riich und später au in Russland am 1. September gsi, im westliche Middelalder (Jurisdiktionsgebiit vum römische Papst) meistens am 25. Dezember, un in andere Länder an noch andere Däg. Erst ab em 13 Johrhundert het sich dr 1. Jänner im Weste meh oder wäniger allgmein durgsetzt, im Oste erst vil später.

[ändere] Johreszellig (Kalenderäre)

Au d'Johreszellig isch in dr verschidene Deile vum Römische Riich underschidlich gsi. Im Weste isch meistens gar nit durzellt worre, sundern d'Johr sin nooch dr beide jewils fer ei Johr amtierende Konsule benennt worre. Denäbe isch au d'Ära "ab urbe condita" (Gründig vu dr Stadt Rom) un später die diokletianisch Ära benutzt worre. Im Oste isch d'Seleukideära yblich gsi, wo 312 v. Chr. als Johr 1 zellt het. Später het sich im Weste die bis hüt yblich christlich Ära durgsetzt, im Oste isch noch lang d'Zittrechnig "ab dr Erschaffig vu dr Welt" yblich gsi (Byzantinischi Ära); sälli isch vu dr byzantinische Griche uf s'Johr 5500 v. Chr. agsetzt worre.

[ändere] Gregorianischi Reform

S'julianisch Johr isch gegenyber em Sunnejohr um 11 Minute un 14 Sekunde z'lang. Säll het zue ere zuenämmende Abwiichig gfüehrt, wo im 14. Johrhundert scho meh wie sibe Däg betrage het. Säll het schliesslich die Korrektur dur dr Papst Gregor XIII. im 16. Johrhundert veralosst. Dr demit beuftragt dytsch Jesuit un Astronom Christophorus Clavius het demit dr sognennt Gregorianisch Kalender anno 1582 igfüehrt. Er het bestimmt, dass uf dr 4. Oktober 1582 direkt dr 15. Oktober 1582 z'folge hät, womit 10 Däg ybersprunge worre sin.

Wil dr nöi Kalender vum Papst igfüehrt worre isch, hän ihn zuenächst numme die römisch-katholische Staate benutzt. Die meiste protestantische Staate hän dr Julianische Kalender bis ins 18. Johrhundert bibhalde, (was vor allem in konfessionell gmischte Gebiite, wie z.B. Deile vu Dytschland, zu eme Kalenderchaos gfüehrt het), s'orthodox Russland het dr Gregorianisch Kalender sogar erst nooch Gründig vu dr Sowjetunion im 20. Johrhundert igfüehrt.

Einigi orthodoxe Chilchene (die sognennte Altkalendarier, z. B. die russisch un serbisch Chilche) begehn alli ihri Fester witterhi nooch em Julianische Kalender. Ihr Wihnächte (25. Dezember) fallt dorum derzitt uf dr 7. Jänner (greg.). Die Nöikalendrier (z.B. d'Griche un Bulgare) fire ihri feststehende Fester aber nooch em Gregorianische Kalender. Dr Ostertermin un die andere do dra hängende bewegliche Fester werre aber in allene orthodoxe Chilchene (usser dr finnische) nooch em julianische Früehligsafang un ere alde Mondformle berechnet; sie falle doher numme glägentlich mit dr entsprechende Fester vu dr westliche Chilchene zämme, meistens sin si entweder 1 Wuche oder ca. 1 Munät später.

[ändere] Webgleicher

• Festtermine vu dr Orthodoxen Chilche
• Online-Abhandlig vum Jürgen Maliz: D'Kalenderreform vum Caesar.
• Kalenderumrechnig
• die-roemer-online.de - Dr römisch Kalender (dütsch)