Svizra
Ord la Wikipedia
Confederaziun svizra Schweizerische Eidgenossenschaft (tud.) |
|||||
|
|||||
Lingua uffiziala | rumantsch, tudestg, franzos, talian | ||||
Chapitala | nagina (de:de jure); Berna (de:de facto, Sedia da la regenza)[1] |
||||
Furma da stadi | Republica federala | ||||
Furma da regenza | Democrazia da concordanza mez directa | ||||
Schef (-ffa) da stadi | Entir cussegl federal | ||||
Schef (-ffa) da la regenza | La Svizra n'ha nagin schef da la regenza | ||||
Surfatscha | 41'285 km² | ||||
Abitants | 7'507'300 | ||||
Spessezza da la populaziun | 181.8 abitants per km² | ||||
Munaida | 1 Franc svizzer = 100 raps | ||||
Fundaziun | 1848 | ||||
Independenza | 1291 tenor legenda, engirament dal Rütli 1499 de facto dal Sontg Imperi roman (Pasch a Basilea) 1648 renconuschì (Pasch da Vestfalia) 1848 stadi federal modern |
||||
Imni naziunal | Psalm Svizzer | ||||
Di da festa naziunal | 1. d'avust | ||||
Zona d'urari | UTC+1 MEZ UTC+2 MESZ (mars-october) |
||||
Numer da l'auto | CH | ||||
Internet-TLD | .ch | ||||
Preselecziun telefon | +41 | ||||
La Svizra (tudestg: Schweiz, franzos: Suisse, talian: Svizzera, latin: Helvetia), uffizialmain la Confederaziun svizra (tudestg. Schweizerische Eidgenossenschaft, franzos. Confédération suisse, talian Confederazione Svizzera, latin. Confoederatio Helvetica) u la Confederaziun helvetica è in pajais cun 7.5 milliuns abitants. La surfatscha da la Svizra è 41,285 km². Il pajas sa chatta en l'Europa centrala ed è vegnida fundada l'onn 1291 entras l'engirament dal Rütli. La chapitala è Berna.
Cuntegn |
[editar] Geografia
La Svizra cunfinescha en il vest cun la Frantscha, cun la Germania en il nord, cun l'Austria ed il Liechtenstein en l'ost, ed en il sid cun l'Italia. La surfatscha da la Svizra cuvra 41'285 km². La pli auta muntogna è il Monte Rosa en il Vallais; il pli lung flum è il Rain.
Surfatscha : 41 284 km² (da qual 1 740 km² (4,2%) sun lais e flums) Distanza nord-sid : 220 km Lieu situà il pli al nord : Bargen (Schaffusa) 47°48’ Lieu situà il pli al sid : Pedrinate, vischnanca da Chiasso, (Tessin) 45°49’ Distanza ost-vest : 348 km Lieu situà il pli a l'ost : Piz Chavalatsch (Grischun) 10°30’ Lieu situà il pli al vest : Chancy (Genevra) 5°57’ Punct il pli aut : 4 634 m (Piz da Dufour, massiv dal Monte Rosa, Vallais) Punct il pli bass : 193 m (Lai Maggiore, Tessin) Lunghezza dals cunfins : Italia 734,2 km Frantscha 571,8 km Germania 345,7 km Austria 165,1 km Liechtenstein 41,1 km
[editar] Lais
- Lai da Genevra (600 km²)
- Lai da Constanza (580 km²)
- Lago Maggiore (220 km²)
[editar] Chantuns
Ils chantuns da la Svizra èn: Appenzell dadens, Appenzell dador, Argovia, Basilea-Champagna, Basilea-Citad, Berna, Friburg, Genevra, Giura, Glaruna, Grischun, Lucerna, Neuchâtel, Schaffusa, Soloturn, Son Gagl, Sursilvania, Sutsilvania, Sviz, Tessin, Turgovia, Turitg, Uri, Vad, Vallais, Zug.
[editar] Politica
La regenza svizra sa numna cussegl federal. L'assamblea federala sa cumpona dal Cussegl naziunal e dal cussegl dals chantuns.
[editar] Citads - abitants
- Turitg - 371'767
- Genevra - 171'000
- Basilea - 166'300
- Berna - 136'300
- Losanna - 128'100
- Winterthur - 87'000
- Son Gagl - 75'200
- Lucerna - 61'000
- Lugano - 52'000
- Biel / Bienne - 51'900
- Thun - 38'200
- Köniz - 36'993
- La Chaux-de-Fonds - 36'966
- Schaffusa - 33'764
- Friburg - 32'549
- Cuira - 31'911
- Neuchâtel - 31'630
- Vernier - 29'459
- Uster - 28'770
- Sion - 27'697
- Emmen - 26'973
- Zug - 23'909
- Montreux - 22'897
- Frauenfeld - 21'965
- Herisau - 18'507
- Kreuzlingen - 18'085
- Bellinzona - 16'880
- Baden - 16'845
- Olten - 16'665
- Vevey - 16'435
- Aarau - 15'619
- Soloturn - 15'137
- Sviz - 14'171
- Locarno - 14'320
- Liestal - 12'853
- Arbon - 12'794
- Délemont - 11'392
- Tavau - 10'744
- Romanshorn - 9'419
- Rorschach - 8'628
- San Murezzan - 5'121
- Interlaken - 5'100
Chantuns
- Turitg - 1'283'300
- Berna - 947'100
- Vad - 626'200
- Argovia - 550'900
- Son Gagl - 452'600
- Genevra - 414'300
- Lucerna - 350'600
- Vallais - 278'200
- Basilea-Champagna - 261'400
- Soloturn - 245'500
- Friburg - 239'100
citads cun lur aglomeraziuns
- Turitg - 1'100'000
- Basilea - 1'000'000
- Genevra - 960'000
- Berna - 400'000
- Losanna - 300'000
- Lucerna - 200'000
- Son Gagl - 160'000
- Lugano - 130'000
[editar] Istorgia
L'istorgia dal Patg Federal, a.D. 1291 (versiun sursilvana): En num dil Segner. Amen. Igl ei ina caussa che descha e survescha al cuminetel de confirmar en dueivla fuorma ìls patgs che sigereschan pasch e ruaus. Perquei duei in e scadin saver, che ils umens della val d'Uri, la cuminonza della val de Sviz ed il cumin dils umens de Silvania, considerond la malezia dil temps, sinaquei ch'els possien pli tgunsch defender e mantener en stan dueivel sesez ed il lur, han empermess en buna fei d'assister in l'auter cun agid, cussegl e sustegn, cun veta e beins, enteifer las vals ed ordeifer, tenor tut puder e saver, encunter tuts ed encunter scadin, che commettess enviers els ni in d'els in act de violenza, mulesta ni ingiuria, culla mira de far donn a persunas ni caussas. E per scadin cass ha mintgin dils cumins empermess de prestar siu succuors, sco ch'ei fagess basegns de gidar, e quei sin agen spiendi, ton sco ei sedrovi, per resister ad attaccas de glieud malvuglida e prender vendetga per malgiustias caschunadas da lur vart.
Cun detta stendida han els prestau serament de salvar tut quei senza negina malart, renovond cul patg present la brev della ligia gia engirada pli da vegl. Quei denton taluisa, che in e scadin resti obligaus tenor la cundiziun de siu num de star sut e survir convegnentamein a siu signur. Suenter cussegl communabel havein nus empermess, stabiliu ed ordinau cun consentiment unanim, che nus vegnien en nossas vals sura numnadas maina vertir ni acceptar in derschader, che havess cumprau siu uffeci per prezi de daner ni autruisa ni fussi buca nies convischin ni habitont della tiara. Mo sch'ei dess carplina denter entgins confederai, lu duein ils pli sabis denter els intervegnir e lugar la dispeta denter las parts taluisa, sco ei para ad els convegnent, ed alla part che sbittass il truament, duein tuts ils auters confederai semetter encunter.
Mo surtut eis ei tschentament denter els, che tgi che mazzass in auter cun fraud e senza cuopla de lez, vegnend traplaus, piardi sia veta, sco quei che tala sgarscheivla cuopla mereta, nun ch'el possi cumprovar sia innocenza de quei malfatg, e sch'el vegness forsa de mitschar, duei el mai pli puder turnar. E tgi che dess albiert e schurmetg ad in tal malfatschent, quel seigi bandischaus dallas vals, entochen ch'el vegn buca silsuenter clamaus anavos dals confederai. Mo sch'enzatgi fagess donn ad in dils confederai, seigi da di ni ella tgeuadad della notg, cun metter fiug da bugen, quel duei mai pli vegnir tenius per convischin della tiara. E tgi che favorisass ni protegess quei malfatschent enteifer las vals, duei sez dar satisfacziun al donnegiau.
Milsanavon, sch'in dils confederai entras enguladetsch ni autruisa caschunass a zatgi auter donn vid ses beins, duei la rauba dil culpont, ton sco ins contonscha en las vals, vegnir prida a mauns per procurar tenor giustia satisfacziun alla persuna violada en siu dretg. Sur de quei duei negin tschaffar in pègn d'in auter, nun che quel seigi manifestamein siu debitur ni sia segironza, ed era quei daventi lu spirontamein cun lubientscha speciala de siu derschader. Plinavon duei scadin obedir a siu derschader ed en cass de basegns indicar quei derschader ella val, avon il qual el ha propriamein de cumparer. E sch'enzatgi serebellass encunter il truament ed in dils confederai pitess donn per sia stinadadad, ein tuts confederai obligai de sfurzar il renitent de dar satisfacziun.
Mo sch'ei sesalzass uiara ni discordia denter entgins dils confederai e che ina part senuspess de seremetter al dretg ni de dar satisfacziun, ein ils confederai obligai de sustener l'autra vart. Ils tschentaments sura screts, stabili per il cuminetel e salit, duein, sche Dieus vul, cuzzar en perpeten. En testimoni de quei e per giavisch dils suranumnai ei il present document vegnius relaschaus e corroboraus culs sigils dellas treis allegadas communitads e valladas. Daventau igl onn dil Segner 1291, alla entschatta dil meins d'uost.
[editar] Aspectativa da vita
La Svizra ha ina da las pli autas aspectativas da vita dal mund. Umens (76) e dunnas (82).
[editar] Linguas
Las linguas uffizials da la Svizra èn il Rumantsch (1%), il tudestg (63%), il franzos (20%) ed il talian (6%).
[editar] Vesair era
[editar] Colliaziuns
- admin.ch
- Artigel Confederaziun Svizra en il Lexicon Istoric Svizzer
- l'administraziun svizra online
- Commons:Confoederatio Helvetica
- Commons:Atlas da la Svizra
[editar] Radio e Televisiun
Chantuns da la Svizra | |
---|---|
Appenzell dadens | Appenzell dador | Argovia | Basilea-Champagna | Basilea-Citad | Berna | Friburg | Genevra | Giura | Glaruna | Grischun | Lucerna | Neuchâtel | Schaffusa | Soloturn | Son Gagl | Sursilvania | Sutsilvania | Sviz | Tessin | Turgovia | Turitg | Uri | Vad | Vallais | Zug | |
Stadis da l'Europa
Albania | Andorra | Austria | Belgia | Bielorussia | Bosnia ed Erzegovina | Bulgaria | Tschechia | Cipra | Croazia | Danemarc | Estonia | Finlanda | Frantscha | Germania | Reginavel Unì | Grezia | Irlanda | Islanda | Italia | Lettonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburg | Macedonia | Malta | Moldavia | Monaco | Montenegro | Norvegia | Pajais Bass | Pologna | Portugal | Rumenia | Russia | San Marino | Serbia | Slovachia | Slovenia | Spagna | Svezia | Svizra | Tirchia | Ucraina | Ungaria | Vatican