افغانستان

د Wikipedia لخوا

د افغانستان اسلامي جمهوریت Da Afġānistān Islāmī Jomhoriyat جمهوری اسلامی افغانستان Jamhūrī-yi Islāmī-ye Afġānistān Islamic Republic of Afghanistan
بېرغ نښان
ملي سرود ملي سرود
پلازمېنه (او  لوی ښار)	کابل {{coor dm|34|31|N|69|08|E|type:country(۶۵۲،۰۹۰)}}
رسمي  ژبې	پښتو دري
حکومت	اسلامي جمهوريت
- ولسمشر	حامد کرزی
- د ولسمشر مرستيال	احمد ضيا مسعود
- د ولسمشر مرستيال	کريم خليلي
خپلواکي	له برطانيې او آيرلېنډ نه ترلاسه کړې
- د اعلانېدو نېټه	۸ اګسټ ۱۹۱۹
- د پېژندلو نېټه	۱۹ اګسټ ۱۹۱۹
ارتوالی
- ټولټال	۶۵۲،۰۹۰ km² ۲۵۱،۷۷۲ sq mi
- اوبه (%)	n/a
د وګړو شمېر
- ۲۰۰۵ اټکل	۲۹،۸۶۳،۰۰۰ (۱۵۰)
- ۱۹۷۹ سرشمېرنه	۱۳،۰۵۱،۳۵۸
- د وګړو ګڼه ګونه	۴۶/km² (۱۵۰) ۱۱۹/sq mi
HDI (۱۹۹۳)	۰،۲۲۹ (n/a) (unranked)
پېسه	[[افغانۍ (Af)]] (AFN)
د وخت سيمه	(UTC+۴:۳۰)
- اوړی  (DST)	(UTC+۴:۳۰)
انټرنټ TLD	.af
پېل ګڼ	+۹۳

افغانستان ; پښتو: د افغانستان اسلامي جمهوريت, فارسي (دري): جمهوری اسلامی افغانستان) په غرونو کې کلابند يو هېواد دی چې د اسيا د لوې وچې په څلورلاره کې پروت دی. په ټولګړې توګه دا هېواد د منڅنۍ آسيا يوه برخه ده،‌ خو کله ناکله بيا په داسې سيمې څرګند شوی چې نه په منځني ختيځ او نه پر سوېلي اسيا پورې تړلې ده،‌ او دا پدې چې دغه سيمه د منځني ختيځ او سوېلي اسيا سره فرهڼيز، ژب توکميز او جغرافيکي اړيکې لري. دا هېواد په لوېديځ کې د ايران سره،‌ په سوېل او ختيځ کې د پاکستان سره،‌ په سهېل ختيځ کې د چين سره، په سهېل کې د تاجکستان، ازبکستان او ترکمنستان سره ګډې پولې لري.

افغانستان د لوېديځ او ختيځ په څلورلاره کې پروت د بېلابېلو قومونو او کلتورونو کور دی . دا يو ډېر لرغونی هېواد دی، د تاريخ له نظره دا يو لوی سوداګريز مرکز پاتې شوی او په همدې توګه په بېلابېلو وختونو کې دبېلابېلو قوتونو لخوا د يرغل لاندې راغلی او لوټ تالان شوی دی. د تاريخ په اوږدو کې دا سيمه د فارس، مقدونيانو، عربانو، مغولو، ترکانو، او يونانيانو لخوا نيول شوی. نوی افغانستان د لومړي ځل لپاره د درېيم افغان-انګليس جګړې وروسته په ١٩١٩ کال کې د يوه خپلواک هېواد په توګه هغه وخت راڅرګند شو کله چې بهرنيانو د افغانستان په چارو کې لاسوهنه پرېښوده. په دغه هېواد د روسيې د يرغل وروسته، په هېواد کې بد امني، خپلمنځي جګړې، د طالبانو واکمني او بيا وروسته د يوولسم د سېپتمبر د پېښې نه وروسته د امريکا يرغل د دغه هېواد تاريخ ويجاړ کړ.

ددغو ناخوالو په پايله کې اوس افغانستان د بيا ودانېدو په لورې روان دی، دا يوه داسې هڅه ده چې د اوږدمهالې جګړې او د هغه ويجاړيو چې د کلونو کلونو وسله والو نښتو په نتيجه کې منځ ته راغلې ځواب ووايي او همدا نوی حکومت هم د ملت په يووالي کې او د هېواد د بيا جوړولو په درشل کې خپل ګامونه پورته کړي، خو لا تر اوسه پورې نه دی بريالی شوی چې په هېواد کې په بشپړه توګه امن او ورورګلوي راولي.

افغانستان د خورا ډېرو ستونزو سره مخامخ دی، د نړېدلي اقتصادي نظام نه رانيولې، د ميلونونو مهاجرينو د بېرته ستنېدو پورې، د مخدره توکو قاچاق، د جنګسالارانو شته والی او په شته حکومت کې د بېلابېلو سياسي ګوندونو مخالفتونه، دا ټول هغه ټول لاملونه دي چې د اوسمهال حکومت ورسره لاس او ګرېوان دی او همدا ټولې ستونزې دي چې د يويشتمې پېړۍ د افغانستان څرګندونه کوي.

نيوليک 1 نوم 2 آرپوهه 3 تاريخ 4 سياست 5 اداري وېشنې 5.1 ولايتونه 6 جغرافيه 6.1 د پامير او واخان لوړه سطحه 6.2 د هندوكش د غرونو لړۍ 6.3 د فېروز غرونو لړۍ 6.4 د تيربند تركستان د غره لړۍ 6.5 سپين غر 6.6 ختيځ تورغر 6.7 د سلېمان د غرو لړۍ 6.8 په افغانستان كې اورشيندونکي غرونه 6.9 د زلزلو شاليد 6.10 لوی ښارونه 7 وټه 8 صنعت 8.1 د غاليو صنعت 8.2 ماشيني صنايع 8.3 د برېښنا لاسته راوړنه 9 ډيموګرافي 10 ژبې 11 هڅوب 12 مذهب 13 زده کړې 14 هوايي كرښې او ډګرونه 15 د افغانستان نامتو برېښناكوټونه 16 لوى لارې او سړكونه 17 د افغانستان منظرې 18 دا هم وګوری 19 يادښتونه 20 نورې سرچينې 21 باندنۍ تړنې 21.1 پېژنڅېرې او ټولګړي مالومات 21.2 خبري وېبپاڼې 21.3 ټولنې 21.4 نور 22 دا هم وګورۍ

نوم

کينډۍ:اصلي ليکنه

د افغانستان نوم د دوه نومونو تړنګ نوم دی، يعنی لومړنی نوم يې افغان او دوهم د ستان وروستاړی دی چې مانا يې ده د افغانانو خاوره. د افغانستان نوم هم د افغان د نوم نه راوتلی چې په معاصر تاريخ کې کارېدلی دی. د اسلامي دورې راپدېخوا پښتنو دغه نوم د ځان لپاره کارولی. د W.K. Frazier Tyler, M.C. Gillet او د نورو تاريخپوهانو له قوله د افغان ويی په تاريخ کې د لومړي ځل لپاره په ٩٨٢ زېږيز کال کې په حدود العالم من المشرق اللمغرب نومي کتاب کې راجوت شوی.

د افغانستان د نوم وروستنی برخه يا په بله وينا د افغانستان د نوم وروستاړی ستان بيا د پارسي د ژبې نه پور شوی چې مانا يې ده زمکه يا خاوره. په انګليسي ژبه کې بيا ددې انډول افغان لېنډ يا Afghanland دی، چې د قاجاريانو او د برطانيې د حکومت په بېلابېلو تړونونو کې د افغانستان لپاره کارېدلی، او دا هغه تړونونه دي چې د برطانيې د حکومت او د پارس د حکومت د حدودالاربيې د ښکاره کولو په خاطر کښل شوي. په دغو تړونونو کې هغه سيمې چې پښتانه پکښې مېشته دي چې پدې کې د اوسيني افغانستان سوېلي برخې هم شاملې دي، د افغان لېنډ په نامه يادې شوي.

د افغانستان نوم د ١٨ پېړۍ نه راپدېخوا کله چې احمد شاه ابدالي خپله خاوره د پارس نه بېله کړه او يوه خپلواکه پاچايي يې جوړه کړه نو همدغه خپلواکه پاچايي پدغه نوم ياده شوې، خو د امير عبدالرحمن خان په وخت کې د افغانستان نوم په نړېواله کچه رسمي شوی. د ١٨ پېړۍ نه دمخه افغانستان د خراسان په نامه يادېده.

آرپوهه

د افغانستان نوم د افغان له ويي څخه اخيستل شوې، چې افغان د پښتون كام لپاره كارول كېده، د ډبليو.كې. فراېزر ټاېلر په حواله د افغان ويي د اسلام له راتګ څخه مخكې پښتنو د ځان لپاره كاراوه. دارنګه اېم.سي. جېلېټ او نور په لسګونو پوهان پدې ګروهه دي، چې افغان همدا پښتانو دويم نوم دى، نوموړې ژبپوه وايي چې: د لومړي ځل لپاره د افغان ويي په (حدود العالم) كتاب كې په كال ۹۸۲ز كال راغلې دى. د افغان د ويي په اړه ډېرې راى دي، څوك يې د دتالوت عليه السلام زوى ګڼي، څوك يې يهودي ګڼي، څوك يې د ابراهيم عليه السلام زوى.. چې موږ به يې دلته په لڼد ډول راواخلو: په مستندو تاريخونو كې د (افغان) ويي د لومړي ځل د پښتنو لپاره په ۱۳۱۶ز كال د سلطان ابوسعيد مرزا په پير كې د تاريخپوهانو لخوا وكارول شو. دارنګه دا ويي (افغان) د پښتنو لپاره د شاه عباس اعظم (چې په ۱۵۸۷ز كال د پارس يو لوى واكمن تېر شوې) په پير كې كارول شوې دى. د پښتنو (افغانانو) په اړه د افغانستان نامتو تاريخپوه احمد علي كهزاد په خپل تاريخ (تاريخ افغانستان لومړي ټوك) كې دا ښكاره كړې چې پښتانه دا حقيقت د (اريا) نسل يوه قبليه ده چې تقريبا شپږ يا اووه زره كاله مخزيږ د لومړي ځل لپاره له خپل ټاټوبي (منځنۍ اسيا) څخه باختر ته چې د امو له سيند څخه دېخوا سيمو ته راوكوچېدل. او د زرګونو كلونو استوګنې څخه وروسته ۲۰۰۰ يا ۱۹۰۰م.خ كلونه پس ننني افغانستان، پارس او د سند د درې پر غاړه اباد شول. دې سيمې ته يې بيا (اريانا) يا اريانه ويجه وويله.

د مخزنې افغان ليكوال نعمت الله بيا د افغان ويي ابراهيم عليه السلام ته رسوي، او وايي چې د ساول يا تالوت په نامه يو واكمن ؤ، دده نوسې افغانا نومېده. د تالوت له مرګ څخه وروسته داود عليه السلام د واكمنۍ په پير لوړو پوړيو ته ورسېد، د سلېمان عليه السلام په پير كې د پوځ د سپه سالار په توګه وټاكل شو، ددې افغانا زوزات بې اندازې زيات شو، چې د وخت په تېرېدو سره د بني اسرايل په نامه ياد شول. په ۶مه مخزيږې پېړۍ كې د بابل واكمن بخت نصر په جودا بريد وكړ، او د افغانا زوزات يې د غور (د افغانستان يو ولايت) پر لور وشړل.

د وخت په تېرېدو سره دا ډله خلك د خپل نيكه (افغان) په نامه سره ياد كړاى شول، او نننې افغانستان هم د همدوي په نوم ونومول شو. دا راى يواځى او يواځى يوه افسانه كېدا شي، چې د ځينو ذهنونو لخوا راجوړې شوي، او په تاريخي توګه كوم اعتبار نلري.

يوه بله فرضيه چې د افغان په اړه وړاندې كېږي، هغه داسې چې د اريانا (ننني افغانستان) څخه يوه ډله سوداګر د مدينې منورې پر لورې ولاړل، هورې يې له نبي عليه السلام سره ليده كاته وشول، ددې ډلې مشر قېس بن احنف نومېده، په نبي عليه السلام يې ايمان راوړ، او خپل هېواد ته له راګرځېدو سره سم يې د اسلام تبليغ پېل كړ.پدې سره دده د قبيلې ټولو خلكو ايمان راوړ، قېس عبدالرشيد ډېر زامن درلود، چې يو يې افغانا نوميده،......

According to W.K. Frazier Tyler, M.C. Gillet and several other scholars, "The word Afghan first appears in history in the Hudud-al-Alam in 982 AD."

There are numerous views, regarding the origin of name Afghan, most of them being purely speculative as can be seen below:

Makhzan-i-Afghni by Nematullah written in 1612 CE, traces the Afghan or Pakhtun origin from the super-Patriarch Abraham down to one named King Talut or Saul. It states that Saul had a son Irmia (Jeremia), who had a son called Afghana. Upon the death of King Saul, Afghana was raised by David, and was later promoted to the chief command of the army during the reign of King Solomon. The progeny of this Afghana multiplied numerously, and came to be called Bani-Israel. In the sixth century BCE, Bakhtunnasar, or Nebuchadnezzar king of Babul, attacked Judah and exiled the progeny of Afghana to Ghor located in the center of what is now Afghanistan. In course of time, the exiled community came to be addressed as Afghan after the name of their ancestor, and the country got its name as Afghanistan. This traditional view has many historical discrepancies, and is therefore not accepted by modern scholarship---the last pleader for the Bani-Israel hypothesis being Mayor Raverty (The Pathans, 1958, Olaf Caroe).

Maghzan-e-Afghani's Bani-Israel theory has largely been debunked due to historical and linguistic inconsistencies. The oral tradition is a myth that grew out of a political and cultural struggle between Pashtuns and Mughals. http://www.afghanology.com/BaniIsraeli.html explains the historical backdrop for the creation of the myth, the inconsistencies of the myth, and the lingistical research that refutes any Semitic origins.

Another version of Pushtun legend places Afghana, the professed eponymous ancestor of the Afghans or Pushtuns, as a contemporary of Muslim Prophet Mohammad. On hearing about the new faith of Islam, Qais from Aryana travelled to Medina to see the Muslim Prophet Muhammad, and returned to Aryana as a Muslim. Qais Abdur Rashid purportedly had many sons, one of whom was Afghana. Afghana, in turn, had four sons who set out to the east to establish their separate lineages. The first son went to Swat, the second to Lahore and India, the third to Multan, and the last one to Quetta. This legend is one of many traditional tales amongst the Pashtuns regarding their disparate origins. Again, it was this legendary Afghana who is stated to have given the Pushtuns their current name. It is notable that the Afghan of this legend is separated from the Afghana of Solomon's times by at least 11 centuries. Dr H.W. Bellew, in his book An Enquiry into the Ethnography of Afghanistan, believes that the name Afghan derives from the Latin term Alban, used by Armenians as Alvan or Alwan, which refers to mountaineers, and in the case of transliterated Armenian characters, would be pronounced as Aghvan or Aghwan. To the Persians, this would further be altered to Aoghan, Avghan, and Afghan as a reference to the highlanders or "mountaineers" of the eastern Iranian plateau.

Some people hold that the name derives from "Abagan" (i.e without God) which term the Persians are stated to have coined for the Pushtuns to describe them as Godless or non-believers. It is claimed that word Abagan is antonym of the word Bagan (=believer in God) just as word apolitical is antonym of political in the English language.

There are also a few people who link "Afghan" to an Uzbek word "Avagan" said to mean "original". Still others believe that the name derives from Sanskrit upa-ganah, said to mean "allied tribes".

Another etymological view is that the name Afghan evidently derives from Sanskrit Ashvaka or Ashvakan (q.v), the Assakenoi of Arrian. This view was propounded by J. W. McCrindle and is supported by numerous modern scholars (including C. Lassen, S. Martin, Bishop, Crooks, W. Crooke, J. C. Vidyalnar, M. R. Singh, P. Smith, N. L. Dey, Dr J. L. Kamboj, S. Kirpal Singh and several others). In Sanskrit, word ashva (Iranian aspa, Prakrit assa) means "horse", and ashvaka (Prakrit assaka) means "horseman". Pre-Christian times knew the people of eastern Afghanistan as Ashvakas (horsemen), since they raised a fine breed of horses and had a reputation for providing expert cavalrymen. The fifth-century-BCE Indian grammarian Panini calls them Ashvayana and Ashvakayana. Classical writers use the respective equivalents Aspasios (or Aspasii, Hippasii) and Assakenois (or Assaceni/Assacani, Asscenus). The Aspasios/Assakenois (= Ashvakas = cavalrymen) is stated to be another name for the Kambojas because of their equestrian characteristics (see List of country name etymologies).

The last part of the name Afghanistan originates from the Persian word stān (country or land). The English word Afghanland that appeared in various treaties between Qajar-Persia and the United Kingdom dealing with the Eastern lands of the Persian kingdom (modern Afghanistan) was adopted by the Afghans and became Afghanistan.

Before being called 'Afghanistan', the region had gone through several name changes in its long history of around 5000 years. One of the most ancient names, according to historians and scholars, was Ariana - the Greek pronunciation of the ancient Avestan Aryanam Vaeja or the Sanskrit "Aryavarta", Land of the Aryans. Today this Old-Persian, and Avestan expression is preserved in the name Iran and it is noted in the name of the Afghan national airline, Ariana Airlines. The term 'Ariana Afghanistan' is still popular amongst Persian speakers in the country.

Many centuries later, Afghanistan was part of Greater Khorasan, and hence was recognized with the name Khorasan (along with regions centered around Merv and Neishabur), which in Pahlavi means "The Eastern Land" (خاور زمین in Persian). (Dehkhoda, p8457)

تاريخ

کينډۍ:اصلي ليکنه

افغانستان يو بې جوړې منځنۍ-مرکزي سيمه ده چېرته چې اېروآسيايي تمدنونو د يو بل سره معاملې کړي او ډېر ځله يې د يو بل سره جنګونه کړي او د ډېر پخوا نه د تاريخ يو مهم ځای پاتې شوی. د تاريخ په بهير کې دغه سيمه چې اوس د افغانستان په نوم يادېږي، د بېلابېلو خلکو لخوا نيول شوې چې پدغو کې آريانيان، لرغوني ايرانيان، هندوآريانيان، مېډز، پارسيوانان، يونانيان، ماوريان، کوشانيان، هېپتاليان، عربان، مغولو، ترکانو، انګرېزانو، روسانو او پدې تازه وختونو کې امريکايان هم شامل دي. ډېر لږ ځل داسې پېښ شوي چې دا سيمه دې په بشپړه توګه د يوه توکم د واک لاندې راغلې وي. ډېر ځله داسې هم پېښ شوي چې د افغانستان وطني وګړو د خپل د هېواد څلورخوا پرتې سيمې د لاس لاندې کړي او خپله پاچايي يې جوړه کړې.
داسې وييل کېږي چې د عيسی (ع) نه ٢٠٠٠ او ١٢٠٠ کاله مخکې د هندوـ اروپايي ژبې د کورنۍ خلکو چې آريايان نومېدل، اوسيني افغانستان ته مخه کړه او په همدې سيمه کې مېشت شول، او د يوه ملت بنسټ يې کېښود چې د Aryānām Xšaθra يا Airyānem Vāejah په نوم يادېده، او ددې نوم مانا ""د آريايانو خاوره""، ده. داسې هم وييل شوي چې د زردشتي دين په افغانستان کې د عيسی (ع) د راتګ نه ١٨٠٠ نه تر ٨٠٠ کالونو پورې په همدې سيمه کې زېږېدلی وي. لرغونې ژبه اوېستايي هم په همدې وختونو کې ددې سيمه ژبه وه. په همدې توګه وييل کېږي چې د لرغوني هندو-آريايي ويدي تمدن هم ددغه هېواد له ختيځو سيمو سرچينه اخيستې خو پدې اړوند د لانورو څېړنو او پايلو اړتيا ليدل کېږي. د ۶مې مخ زېږيزې پېړۍ په منځ کې د فارس امپراتورۍ د مېډز خلک د خپل واک ترلاندې کړل او د آريانا امپراتوري يې د خپلو پولو په ولکه کې جوړه کړه. په ۳۳۰ مخ زېږيز کالونو کې د مقدونيې سکندر دا سيمه ونيوله. د سکندر د لنډمهالې نیونې وروسته، د هېلېنيسټيک واکمن رياستونه د سلوکيانو او باختريانو له خوا د سيمې واک چلېده، په همدې توګه د هندوستان ماوريانو د سوېل-ختيځ له لورې دغه هېواد ته لاره وموندله، خو تر هغه وخته پورې چې باختري واک بېرته پرسيمه خپله واګۍ ټينګوله د هندوستان ماوريانو دې سيمې ته د بودهيزم دين ورپېژندلی وه.

During the 1st century AD, the Tocharian Kushans occupied the region. Thereafter, Aryana fell to a number of Eurasian tribes — including Parthians, Scythians, and Huns, as well as the Sassanian Persians and local rulers such as the Hindu Shahis in Kabul — until the 7th century AD, when Muslim Arab armies invaded the region.

The Arab Empire initially annexed parts of western Afghanistan in 652 and then conquered most of the rest of Afghanistan between 706-709 AD and administered the region as Khorasan, and over time much of the local population converted to Islam. Afghanistan became the center of various important empires, including the Ghaznavid Empire (962-1151), founded by a local Turkic ruler from Ghazni named Yamin ul-Dawlah Mahmud. This empire was replaced by the Ghorid Empire (1151-1219), founded by another local ruler Muhammad Ghori, whose domains laid the foundations for the Delhi Sultanate in India.

In 1219, the region was overrun by the Mongols under Genghis Khan, who devastated the land. Their rule continued with the Ilkhanates, and was extended further following the invasion of Tamerlane (Timur Lang), a ruler from Central Asia. Babur, a descendant of both Tamerlane and Genghis Khan, established the Mughal Empire with its capital at Kabul by 1504. Later, the Safavids of Persia challenged Mughal rule with the Persians acquiring the area by the mid-17th century.

Ghilzai Pashtun tribesmen under the Ghaznavid Khan Nasher rose against Persian rule in the early 18th century. The Persian army was defeated and the Afghans briefly controlled Afghanistan and eastern parts of Iran from 1719-1729. Nadir Shah of Persia defeated the Afghans in the Battle of Damghan, 1729. He had driven out the Afghans, who were still occupying Persia, by 1730. In 1738, Nadir Shah conquered Kandahar, In the same year he occupied Ghazni, Kabul and Lahore. One of Nadir Shah's high-ranking military officers, Ahmad Shah Abdali, himself a Pashtun tribesman of the Abdali clan, called for a loya jirga following Nadir Shah's assassination (for which many implicate Abdali) in 1747. The Afghans/Pashtuns came together at Kandahar in 1747 and chose Ahmad Shah, who changed his last name to Durrani (meaning 'pearl of pearls' in Persian), to be king. The Afghanistan nation-state as it is known today came into existence in 1747 as the Durrani Empire which was centered in Afghanistan. The Durrani Empire lasted for nearly a century until internecine conflicts and wars with the Persians and Sikhs diminished their empire by the early 19th century. However, the current borders of Afghanistan would not be determined until the coming of the British.

During the 19th century, following the Anglo-Afghan wars (fought in 1839-1842, 1878-1880, and lastly in 1919) and the ascension of the Barakzai dynasty, Afghanistan saw much of its territory and autonomy ceded to the United Kingdom. The United Kingdom exercised a great deal of influence, and it was not until King Amanullah Shah acceded to the throne in 1919 (see "The Great Game") that Afghanistan regained complete independence. During the period of British intervention in Afghanistan, ethnic Pashtun territories were divided by the Durand Line, and this would lead to strained relations between Afghanistan and British India, and later the new state of Pakistan, over what came to be known as the Pashtunistan debate.

The longest period of stability in Afghanistan was between 1933 and 1973, when the country was under the rule of King Zahir Shah. However, in 1973, Zahir's brother-in-law, Sardar Mohammed Daoud launched a bloodless coup. Daoud and his entire family were murdered in 1978 when the communist People's Democratic Party of Afghanistan launched a coup known as the Great Saur Revolution and took over the government.

Opposition against, and conflict within, the series of communist governments that followed, was considerable. As part of a Cold War strategy, in 1979 the United States government under President Jimmy Carter and National Security Advisor Zbigniew Brzezinski began to covertly fund and train anti-government Mujahideen forces through the Pakistani secret service agency known as Inter Services Intelligence (ISI), which were derived from discontented Muslims in the country who opposed the official atheism of the Marxist regime, in 1978. Brzezinski's recruiting efforts included enlisting Usama bin Laden to fight the Soviets. Bin Laden became a stinger missile expert in this war earning the nom de guerre "The Archer." In order to bolster the local Communist forces the Soviet Union - citing the 1978 Treaty of Friendship, Cooperation and Good Neighborliness that had been signed between the two countries in 1978 - intervened on December 24, 1979. The Soviet occupation resulted in a mass exodus of over 5 million Afghans who moved into refugee camps in neighboring Pakistan and Iran. More than 3 million alone settled in Pakistan. Faced with mounting international pressure and the loss of approximately 15,000 Soviet soldiers as a result of Mujahideen opposition forces trained by the United States, Pakistan, and other foreign governments, the Soviets withdrew ten years later, in 1989. For more details, see Soviet war in Afghanistan.

The Soviet withdrawal was seen as an ideological victory in the U.S., which ostensibly had backed the Mujahideen through 3 bipartisan US Presidential Administrations in order to counter Soviet influence in the vicinity of the oil-rich Persian Gulf. Following the removal of the Soviet forces in 1989, the U.S. and its allies lost interest in Afghanistan and did little to help rebuild the war-ravaged country or influence events there. The USSR continued to support the regime of Dr. Najibullah (formerly the head of the secret service, Khad) until its downfall in 1992. However, the absence of the Soviet forces resulted in the downfall of the government as it steadily lost ground to the guerrilla forces.^[1]

As the vast majority of the elites and intellectuals had either been systematically eliminated by the Communists, or escaped to take refuge abroad, a dangerous leadership vacuum came into existence. Fighting continued among the various Mujahideen factions, eventually giving rise to a state of warlordism. The chaos and corruption that dominated post-Soviet Afghanistan in turn spawned the rise of the Taliban in response to the growing chaos. The most serious fighting during this growing civil conflict occurred in 1994, when 10,000 people were killed during factional fighting in Kabul.

Exploiting the chaotic situation in Afghanistan, a few regional bedfellows, including fundamentalist Afghans trained in refugee camps in western Pakistan, the Pakistani ISI, the regional Mafia (well-established network that smuggled mainly Japanese electronics and tires before the Russian invasion, now involved in drug smuggling) and Arab extremist groups (that were looking for a safe operational hub) joined forces and helped to create the Taliban movement.^[2] Backed by Pakistan, Saudi Arabia, America and other strategic allies, the Taliban developed as a politico-religious force, and eventually seized power in 1996. The Taliban were able to capture 90% of the country, aside from the Afghan Northern Alliance strongholds primarily found in the northeast in the Panjshir Valley. The Taliban sought to impose a strict interpretation of Islamic Sharia law and gave safe haven and assistance to individuals and organizations that were implicated as terrorists, most notably Osama bin Laden's Al-Qaeda network.

Massive bombing and invasion of the country by the United States and its allies following the September 11, 2001 terrorist attacks helped opposition factions and forced the Taliban's downfall. In late 2001, major leaders from the Afghan opposition groups and diaspora met in Bonn, and agreed on a plan for the formulation of a new government structure that resulted in the inauguration of Hamid Karzai as Chairman of the Afghan Interim Authority (AIA) in December 2001. After a nationwide Loya Jirga in 2002, Karzai was elected President.

As the country continues to rebuild and recover, as of late 2005, it was still struggling against widespread poverty, continued warlordism, a virtually non-existent infrastructure, possibly the largest concentration of land mines on earth and other unexploded ordinance, as well as a sizable illegal poppy and heroin trade. Afghanistan also remains subject to occasionally violent political jockeying, and the nation's first elections were successfully held in 2004 as women parliamentarians were selected in record numbers. Parliamentary elections in 2005 helped to further stabilize the country politically, in spite of the numerous problems it faced, including inadequate international assistance. The landmine problem persists; in 2002, the Red Cross recorded 1286 landmine deaths in Afghanistan, one of the highest mine tolls anywhere on Earth. The country continues to grapple with occasional acts of violence from a few remaining al-Qaeda and Taliban and the instability caused by warlords.

کينډۍ:See also

سياست

کينډۍ:Morepolitics د تاريخ له نظره په افغانستان کې سياست د واک ترلاسه کولو يوې لوبې په څېر، د خونړيو کودتاګانو او د بې ثباته اقتدار يوه ښه بېلګه پاتې شوې. With the exception of a military junta, the country has been governed by nearly every system of government over the past century, including a monarchy, republic, theocracy and communist state. The constitution ratified by the 2003 Loya jirga restructured the government as an Islamic republic consisting of three branches of power (executive, legislative, and judiciary) overseen by checks and balances.

Afghanistan is currently led by President Hamid Karzai, who was elected in October 2004. Before the election, Karzai led the country after being chosen by delegates of the Bonn Conference in 2001 to head an interim government after the fall of the Taliban. While supporters have praised Karzai's efforts to promote national reconciliation and a growing economy, critics charge him with failing to rein in the country's warlords, inability to stem corruption and the growing drug trade, and the slow pace of reconstruction.

The current parliament was elected in 2005. Among the elected officials were former mujahadeen, Taliban fighters, communists, reformists, and Islamic fundamentalists. Surprisingly, 28% of the delegates elected were women, 3% more than the 25% minimum guaranteed under the constitution. Ironically, this made Afghanistan, long known under the Taliban for its oppression of women, one of the leading countries in terms of female representation.

The Supreme Court of Afghanistan is currently led by Chief Justice Faisal Ahmad Shinwari. Dominated by fundamentalist religious figures, the court has issued numerous questionable rulings, such as banning cable television, seeking to ban a candidate in the 2004 presidential election for questioning polygamy laws, and limiting the rights of women, as well as overstepping its constitutional authority by issuing rulings on subjects not yet brought before the court. Despite these controversial rulings, President Karzai renominated Shinwari as Chief Justice in 2006, but the parliament rejected the nomination. Soon after, Karzai nominated Abdul Salam Azimi, a former university professor currently serving as the legal advisor to the president, for the position of Chief Justice.

کينډۍ:See also

اداري وېشنې

ولايتونه

د اداري وېش له مخې افغانستان په ٣٤ ولايتونو وېشل شوی او بيا وروسته همدا ولايتونه په ولسواليو وېشل شوي.

د افغانستان ٣٤ ولايتونه :

بدخشان بادغيس بغلان بلخ باميان دايکندی فراه فارياب غزني غور هلمند هرات جوزجان کابل کندهار کاپيسا خوست

کنړ کندوز لغمان لوګر ننګرهار نيمروز نورستان اروزګان پکتيا پکتيکا پنجشېر پروان سمنګان سرپل تخار وردګ زابل

جغرافيه

کينډۍ:اصلي ليکنه

افغانستان په غرونو کې کلابند يو غرنی هېواد دی چې 1/3 برخې څخه يې زياته د غرونو د لړيو پوسطه پوښل شوې ده. د غرونو دا لړۍ له يوې خوا د هماليا له غرونو سره او له بلخوا د لوديځې اسيا د غرونو له لړيو سره اړيكې لري. ددې هېواد سهېلي او سوېل ختيځې سيمې د نور هېواد په پرتله هوارې سيمې او ډاګونه لري. په دې هېواد کې د سمندر د سطحې نه تر ټولو هسکه ساحه د نوشاک څوکه ده، چې دا د سمندر د سطحې نه ٧٤٨٥ مېتره او يا په بله وينا ٢٤٥٥٧ فوټه جګه پرته سيمه ده. ددې هېواد ډېرۍ سيمې وچې دي او د تازه اوبو زېرمې پکې لږ دي. د اسيا د فزيكي نقشې د كتنو څخه دا پاېله ترلاسه كېږي چې: د منځنۍ اسيا لوړې برخې د لوړړتيا له نظره د نړۍ د ډېرو مهمو غرونو څخه شمېرل كېږي چې ختيځې برخې يې ډېررې لوړې، ولې لوديځې برخې يې دومره جګې نه دي او د ختيځ څخه د لوديځ په لور پرتې دي، د افغانستان د غرونو لړۍ هم د ختيځ څه د لوديځ لور ته پرتې دي، د ختيځ څخه د لوديځ په لور پخپل امتداد كې په څو څانګو وېشل كېږي او له بل خا د هغهې لوړاولې د ختيځ څخه د لوديځ په لور وروو كمېږي ترڅوچې په ټيټو او جبه زارو ځمكو كې پاې ته رسېږي. د افغانستان د غرونو سلسلې د مركزي اسيا د غرونو د لړيو سره د جوړښټ او پېداېښت په لحاظ تقريبا يوشانې دي.

د افغانستان د غرونو لړۍ په ځانګړي توګه د هغې مركزري برخې چې له ختيځ څخه لوديځ خواته امتداد لري او بالاخره د هريرود په حوزه كې پاى ته رسېږي د هندوكس او د بابا د غره د شمالي او جنوبي برخو په منځ كې د اوبو د وېش بريد ټاكي. لدې پرته مختلفې سيمې د افغانستان شمالي برخې په ځانګړي توګه د تركستان او بدخشان سيمې د افغانستان د سوېلي او سوېل ختيځو سيمو يانې كابل، ننګرهار، غزني او كندهار څخه بېلې كړي دي او د اړيكتياو په لحاظ يې ستونزې پيدا كړې دي، په داسې حال كې چې نن ورځ دغه مشكلات د نقليه وساېطو پرمخ د سالنګ د سورنګ په كيندلو سره تر يوې كچې د ګټې په غرض له منځه تللي دي. افغانستان يو بري (وچ) اقليم لري، پدې هېواد کې د اوړي په وخت کې هوا ډېره توده او د ژمي په مهال ډېره سړه وي. په دغه هېواد کې کله ناکله رېږدلې (زلزلې) هم کېږي.

ددې هېواد په طبيعي شتمنيو کې مس، جست او وسپنه د يادولو وړ عنصرونه دي ددې تر څنګ ارزښمنې ډبرې او غميان لکه لاجورد، زمرد او لعل هم ددغه هېواد په سهېلي برخو کې موندل کېږي. د نورو طبيعي شتمنيو تر څنګ نفت، ګاز او د تېلو موندل شوي زېرمې هم د يادولو وړ دي. که څه هم چې دغه زېرمې لا تر اوسه پورې نه دي راوتلي او په کار نه دي اچول شوي او ددې سبب په افغانستان کې د روسانو يرغل او تر هغې وروسته په کورنۍ جګړه کې د هېواد ښکېل کېدنه ده خو بيا هم ددې هېواد لپاره همدا اهمې شتمنۍ دي چې په راتلونکي کې د انرژۍ د لويو سرچينو په توګه راڅرګندېدلای شي.

د پامير او واخان لوړه سطحه

د اسيا د وچې په منځۍ برخه كې لوړې او جګې څوكې موجودې دي چې د نړۍ د بام په نامه يادېږي. روسي زمكپېژندونكي ماركوو (Morkov) او همدا ډول نور زمكپېژندونكي پوهان دا منځۍ څوكې په دوو برخو وېشي. ختيځي برخې يې چې حقيقي څوكې دي ډېرې لوړې او د ۶۰۰۰ څخه تر ۷۰۰۰ مترو پورې د سمندر له كچې لوړوالې لري. دا برخه د لوى پامير په نامه يادېږي او د افغاني خاورې څخه دباندې شتون لري. لوديځې برخې يې چې نسبتا لږ لوړوالې لري او د يخچالي مورنو په واسطه نيول شوي دي د كوشني پامير په نامه يادېږي او دا برخه ټوله په افغانستان پورې اړه لري. دا غرنۍ لوړې سيمې د قراقرم، هماليا، هندوكس او كونلين (Kun Lun) د غرونو د لړيو د يوځاى كېدو په ټكي كې پرتې دي چې د منځنۍ اسيا د لويو غرو د لړيو مهمه كړۍ جوړوي، په دا سيمه كې د اوړي د خو ميشاشتو څخه پرته د كال په نورو وختو كې تګ او راتګ نه كېږي دا ځكه چې د واورو ګټونه دا برخې پټوي او د دوامدارو واورو او سختو بادونو په الوتلو سره يې ددې سيمې تګ راتګ ستونزمن كړې دى.

د هندوكش د غرونو لړۍ

د واخان په سويل لوديځه خوا كې يو لړ لوړ لوړ غرونه پراته دي چې د هندوكش او يا د هندي قفقاز په نامه اوږدې پرتې دي او د غرونو د هغې سلسلې سره چې په لوديځ كې يې پراته دي د افغانستان د شمالي او جنوبي برخو ترمنځ يو لوى ديوال تشكيلوي د غرونو دا لړۍ د ختيځ لور ته د افغانستان له خاورې څخه وځې او د قراقرم د غرونو د لړۍ سره يوځاى كېږي او د قروفېل كنډو د ۳۸۰۴ مترو په لوړوالي سره ددغو دوو سلسلو پهمنځ كې يو فاصل حد جوړوي.

• د بابا د غرو لړۍ

د غرونو داا لړۍ تقريبا د افغانستان په منځۍ بخه كې موقيعيعت لري او دا لړۍ غرونه هم د هندوكس، فېروزكوه او د تيربند تركستان د غرونو په څېر د ختيځ څخه لوديځ لور ته پراته دي. كومې څانګې چې ددغې لړۍ څخه جلا كېږي مختلفو خوا ورته ځې چې ځينې څآنګې يې د شمال او شمال لوديځ لور ته او ځينې نورې يې د سويل او د سويل څخه شمال ته تګ راتګ د مشكلاتو سره مخامخ كړې دى. د زيات لوړوليپه نسبت ددې غره پورتنۍ برخې د كال په اوږدو كې د شپږو ميشاتو څخه زيتت وخت په واوور پټې وي او د تګ راتګ پكې نه كېږي، ددې لړۍ غرونو منځنۍ لوالۍ ۴۰۹۰ متره دى، او ډېره لوړه څوكه يې شاه پولاد نومېږي چې د سمندر له كچې څخه ۵۱۴۰ متره جګه پرته ده. دبابا غره د ډېرو مهمو څوكو لوړتيا چې د ختيځ څخه د لويديځ په لور پرتې دي د ۳۹۸۹ مترو څخه تر ۵۱۴۰ مترو پور رسېږي چې د نوموړو څوكو منځنۍ لوړتيا يې ۴۷۵۰ مترو ته رسېږي.

د فېروز غرونو لړۍ

د تيربند تركستان د غره لړۍ

سپين غر

د سپين غر لړۍ د افغانستان په ختيځه خوا كې پرتې دي د ۱۵۰ كيلو مترو په انازه اوږدوالې لري او پښېور د لوديځ د ۴۸ كيلو مترۍ څخه پيل كېږي او د لوديځ لور ته درومي. د سپين غر لړۍ څو څآنګې لري چې ځينې څانګې يې د كابل تر سيول ختيځو پورې رسېږي او د هغې ځاۍ څخه يې يوه بله ځانګه د سويل خواته ځي. د غرونو دا لړۍ لومړې د حجلالكوټ حوه د ګرمې او غرنۍ بخه كې د لوګر سيند د كرمې له سيند څخه جلا كوي. او همدا ډول د كابل د سيند په واسطه د هندوكس د جنوبي لړيو غرو څخه جلا كېږي. ډېره لوړه څوكه يې د سېكارام په نوم يادېږي چې د سمندر له كچې څخه ۴۷۵۵ متره لوړه پرته ده. چې تل په واورو پټه وي. ددې غره شمالي او سويلي لمنې د لمنځو، نښترو، كاجو، جلغوزو او څېړيو زيات ځنګلونه لري او ډېر مشهور كنډو يې چې د پكتيا او لوګر ترمنځ پروت دى شترګردن نومېږي چې د سمندر له كچې ۳۷۲۰ متره لوړ پورت دى.

ختيځ تورغر

د سلېمان د غرو لړۍ

په افغانستان كې اورشيندونکي غرونه

په افغانستان كې د زمكپېژندنې په دويم او درېيم پير كې د اورشيندنې فعاليتونه زيات ول، هغه هم د سلېمان او هندوكس د غرو په لړيو كې كېداى شي چې ددغو اورغوځونكو غرو فعاليتونه په اروپا كې د الپ د غرو، د هندوستان په شمال كې د هماليا د غرو، په شمالي امريكا كې د كورديلر د غرو لړيو او په جنوبي امريكا كې د انديز د غرونو سره پرتله شي. د غرونو دا لړۍ د الپي غرونو يانې د الپ د معاصرو غرونو سره څخه ګڼل كېږي. له همدې كبله د اورغورځونې ډبرو لكه (لاوا) د افغانستان د غرونو زياتې برخې پټې كړي دي. زمكپېژندونكو پوهانو وكولاى شول چې د زمكپېژندنې د دويم او درېيم پير د اورغورځونې پاتې شونې يو له بله جلا او وڅېړي. دممهال په افغانستان كې د اورشيندنې كوم كارنده منځۍ نشته خو د افغانستان په ځينو برخو كې د اورشيندنې ځينې نښې نښآنې او پاتې شونې ليدل كېئ، همدا ډول د اورشيندنې ځينې نښې نښانې لكه د ننګرهار په سلطان پور، د پاروپامېزاد (هرات) ولايت د اوبي په شمال كې، د هامون هلمند په شمال او سويل يانې د غزني ولايت په نار دښته كې د تودو اوبو چينې د اورغورځونې له اثارو څخه شمېرل كېږي.

د زلزلو شاليد

ددې سره سر هچې په افغانستان كې داسې فعالې اورغورځونې نشته چې د زلزلې باعث شي خو كله كل هد افغانستان مختلفې سيمې د سختو او سپكو جړكونو سره مخامخ كېږي او دا له دې كبله ده چې د افغانستان د غرونو لړۍ د الپ د غرونو په څېر د ترثري (Tertiary) په دوره كې تشكيل شوي او تراوسه پورې هم د غرونو دا لړۍ نوي او د پرمختګ په حال كې دي. له دې كبله د غرونو ددې لړۍ چجارچاپېره زمكې او په ځانګړري ډول د افغانستان شمالي ختيځې برخې په لړزه كې وي. او همددا ډول ځينې زلزلې چې مختلفغې منشاوې لري په يوه سيمنه كې ډېرې محسوسېږي په عمومي توګه زيتې سختې زلزلې د افغاسنتا په شمالي ختيځو برخو كې پېدا كېږي. تخريبي زلزلې چې د تاريخ په مختلفو دورو كې منځته راغلي او په تاريخ كې ثبت شوي په لاندې ډول ښودل كېږي: هغه وحشتناكه او سخته زلزله چې دافغانستان ټولې سيمې يې وجړكولې په ۱۵۰۵ز كال ۹۸۳هجري لمريز كال وشوه، وروسته لدې په ۱۸۳۲ز كال يوه بله وېجاړوونكې زلزله د بدخشان په سيمه كې وشوه او زيات تلفات يې منځته راوړل.

لوی ښارونه

• كابل (پلازمېنه)
• کندهار
• هرات
• جلال آباد
• مزارشريف

وټه

Main article: د افغانستان وټه

Afghanistan is an extremely impoverished country, being one of the world's poorest and least developed countries. Two-thirds of the population lives on less than US$2 a day. The economy has suffered greatly from the recent political and military unrest since the 1979-80 Soviet invasion and subsequent conflicts, while severe drought added to the nation's difficulties in 1998-2001.

The economically active population in 2002 was about 11 million (out of a total of an estimated 29 million). While there are no official unemployment rate estimates available, it is evident that it is high. The number of non-skilled young people is estimated at 3 million, which is likely to increase by some 300,000 per annum.^[3]

As much as one-third of Afghanistan's GDP comes from growing poppy and illicit drugs including opium and its two derivatives, morphine and heroin, as well as hashish production.^[4]

On a positive note, international efforts to rebuild Afghanistan led to the formation of the Afghan Interim Authority (AIA) as a result of the December 2001 Bonn Agreement, and later addressed at the Tokyo Donors Conference for Afghan Reconstruction in January 2002, where $4.5 billion was committed in a trust fund to be administered by the World Bank Group. Priority areas for reconstruction include the rebuilding of education system, health, and sanitation facilities, enhancement of administrative capacity, the development of the agricultural sector, and the rebuilding of road, energy, and telecommunication links.

According to a 2004 report by the Asian Development Bank, the present reconstruction effort is two-pronged: first it focuses on rebuilding critical physical infrastructure, and second, on building modern public sector institutions from the remnants of Soviet style planning to ones that promote market-led development.^[3] But macroeconomic planning and management at present is hampered by poor information, weak service delivery systems, and less than adequate law enforcement.

One of the main drivers for the current economic recovery is the return of over two million refugees from neighbouring countries and the West, who brought with them fresh energy, entrepreneurship and wealth-creating skills as well as much needed capital to start up small businesses. What is also helping is the estimated $2-3 billion in international assistance, the partial recovery of the agricultural sector, and the reestablishment of market institutions.

While the country's current account deficit is largely financed with the "donor money", only a small portion - about 15% - is provided directly to the government budget. The rest is provided to non-budgetary expenditure and donor-designated projects through the United Nations system and non-governmental organizations. It needs to be mentioned that there are some (as yet unconfirmed) claims that most of this money is spent on the expenses of the UN and other non-governmental organizations as well as being funneled into illegitimate activities.

The government had a central budget of only $350 million in 2003 and an estimated $550 million in 2004. The country's foreign exchange reserves totals about $500 million. Revenue is mostly generated through customs, as income and corporate tax bases are negligible.

Inflation had been a major problem until 2002. However, the depreciation of the afghani in 2002 after the introduction of the new notes (which replaced 1,000 old afghani by 1 new afghani) coupled with the relative stability compared to previous periods has helped prices to stabilize and even decrease between December 2002 and February 2003, reflecting the turnaround appreciation of the new Afghani currency. Since then, the index has indicated stability, with a moderate increase toward late 2003.^[3]

The Afghan government and international donors seem to remain committed to improving access to basic necessities, infrastructure development, education, housing and economic reform. The central government is also focusing on improved revenue collection and public sector expenditure discipline. The rebuilding of the financial sector seems to have been so far successful. Money can now be transferred in and out of the country via official banking channels and according to accepted international norms. A new law on private investment provides 3-7 year tax holidays to eligible companies and a 4-year exemption from exports tariffs and duties.

While these improvements will help rebuild a strong basis for the nation in the future, for now, the majority of the population continues to suffer from insufficient food, clothing, housing, medical care, and other problems exacerbated by military operations and political uncertainties. The government is not strong enough to collect customs duties from all the provinces due to the power of the warlords. Fraud is widespread and “corruption is rife within all Afghan government organs, and central authority is barely felt in the lawless south and south-west”.^[5]

In short, the Afghan economy is currently going through a hefty change period. On the one hand, there are encouraging signs of positive development and increasing wealth creation and management. But on the other hand, the security situation, the lingering war against terrorism and the opium problem have created tall barriers for Afghanistan to rejoin the international community in prosperity and economic development.

کينډۍ:See also

صنعت

د تاريخي سابقې په نظ كې نيولو سره دا څرګنديېږي ېچ افغاسنان د ډرې رغونې زمانې څخه راپدېخوا د غاليو، ګېلمونو، مېمڅيو، ټغرونو، پوستينچو، پښګري، زرګري، مسګرۍ، كاشي كارۍ، كلالۍ او د نساجې د صنعت لكه د سپڼسيو، وړنيو او ورېښمينو ټوكرو (كرك، برك، قناوېز، نرمه خامتا) مهم صنعتي منځۍ ؤ، او د افغانستان په بېلو بېلو سميموكې په زياته او لږۀ اندازه جوړېدل او جوړېږي. لدې ډول صنايعو څخه غالۍ د افغانستند بډېرو مهمو لاسي صنايعو څخه شمېرل كېږي، د كورني اړتياوو د ليرې كولو سره سره بهر ته هم لېږدول كېږي او په امريكا، استراليا او اروپايي هېوادو كې ډېر ښه بازار لري او له دې لارې افغانستان په كال كې ډېر ښه عاېدات لاس ته راوړي.

د غاليو صنعت

غالۍ د افغانستان د ډېرو مهمو پيداوارو څخه ګڼل كېږي ،چې صنعت د افغانستانپ هشمالي سيمو لكه دولت اباد، فارياب، بلخ، مېمنه، اندخوى، قزل اياق او قرقين كې متمركز شوي د، په افغانستانكې جوړې شوې غالۍ د څرنګوالي، ډيزاين او دوام په لحاظ د اروپا او امريكا په بازارونو كې يو ځانګړې نوم لري. د غاليو صنعت د ډېرو لرغونو زمانو څخه په دې هېواد كې رواج لري او د ځينو نښو نښآنو څخه څرګندېږي چې د غاليو صنعت د مسېح عليه السلام د زوكړې څخه دمخه پدې هېواد كې دود ؤ، خود ۱۳ز پېړۍ څخه راپدېخوا يې زياته پراختيا كړې ده.

ماشيني صنايع

د عصري ماشينو، كارخانو او صنايعو بنسټ د لومړي ځل لپاره د امير شېرعلي خان او بيا وروسته د امير عبدالرحمن خان په وخت كې يو لږ څه په پرمختللي ډول كېښودل شو. د خپلواكۍ څخه دمخه هم افغانستان نوي ماشيني صنايع دلودل،خو دومره واړه او لږ ؤ، چې په عملي توګه يې د هېواد په اقتصاد باندې كومه اغيزه نه درلوده. امير شېر علي خان د هېواد د عصري كولو لپاره لومړني ګامونه پورته كړل، خو وروسته بيا دغه لړۍ ناڅاپه د انګرېزانو د يرغلونو په واسطه ( د افغان او انګليس دويمې جګړې) په واسطه وشلېده. امير عبدالرحمن خان د ۱۹ پېړۍ په وروستيو كلو كې د ماشين خانې په نوم د يوې عصري كارخانې بنسټ د افغانستان په كابل كې كېښ،د، ددې كارخانې اصلي كار د ساړو او ګرمو وسلو د مختلفو ډولونو لكه، توپ او ټوپك او د جنګي وسلو جوړول او تيارول ؤ، ددې سره سره يې په څنګ كې يوه ضرابخانه او د سپكو صنايعو ځينې څانګې هم موجودې وى. خو بايد وويل شي چې حكومت دغه دواړه فابريكې د حكومتي اړتياؤ د ليرې كولو لپاره جوړې كړې وى.

د برېښنا لاسته راوړنه

د شلمې پېړۍ د لومړۍ نيمايي څخه راپدېخوا برېښنا د انرژۍ د ډېرو مهم شكل په توګه د بشر په صنعتي او د ژوند په ټولو فعالتونو كې ورننوتې او استحصال او استهالاك يې په ډېرو چټكتيا زيات شو. خو په افغانستان كې د امير عبدالرحمن خان په وخت كې د برېښنا څخه د څراغونو د روښانولو لپاره ګټه پورته شوه، ا و د لومړي ځل لپاره يوه كوشنۍ ډاېنمو چې د ۴۰ څراغونو برېښنان څخه يې زيات ظرفيت نه درلود په كابل ك په كار پېل وكړ. لدې څخه وروسته په كابل، جلالكوټ، او پغمان كې د حرارتي برېښنا څو كوشنيو ماشينونو په توليد پيل وكړ، چې هېڅ يوه د شلو كيلو واټو څخه زيات ظرفيت نه دلرلود.

ډيموګرافي

Main article: Demographics of Afghanistan

The population of Afghanistan is divided into a wide variety of ethnic groups. Because a systematic census has not been held in the country in decades, exact figures about the size and composition of the various ethnic groups are not available.^[6] Therefore most figures are approximations only. According to the CIA World FactBook,^[4] an approximate ethnic group distribution is as follows:

• پښتانه: 62%
• دېګان: 19%
• هزاره ګان: 4%
• ازبکان: 5%
• ايماق: 1%
• ترکمنان: 3%
• بلوڅان: 2%
• نور: 4%

The CIA factbook on languages in Afghanistan refers to the official languages of Afghanistan as being Persian (Dari) 35%and Pashtu 50%, both Iranian languages of Indo-European origin. Other languages include Turkic languages (primarily Uzbek and Turkmen) 11%, as well as 30 minor languages (primarily Balochi and Pashai) 4%. Bilingualism is common.

Religiously, Afghans are overwhelmingly Muslim, with approximately 80% Sunni and 19% Shi'a. The reamining 1% compose of small Hindu and Sikh minorities. Afghanistan was once home to a many-centuries-old Jewish minority, numbering approximately 5,000 in 1948. Most Jewish families fled the country after the 1979 Soviet invasion, and only one individual, Zablon Simintov, remains today. ^[7] With the fall of the Taliban, a number of Sikhs have returned to the Ghazni, Nangarhar, Kandahar and Kabul provinces of Afghanistan.

The only city in Afghanistan with over one million residents is its capital, Kabul. The other major cities in the country are, in order of population size, Kandahar, Mazar-e Sharif, Herat, Jalalabad, and Kunduz.

کينډۍ:See also

ژبې

په افغانستان كې څه باندې ۳۰ خپلواكه ژبې شته چې د هېواد په بېلابېلو سيمو كې ور|باندې په مختلفو ګړدودونو خبرې اترې كېږي. يو فرانسوي ختيځپېژندونكي ژبپوهاند (benveniste خپله نظريه داسې څرګندوي چې د ګاونډيو هېوادونو كولتور پر افغانستان باندې اغيزه كړې ده، ولې ددې هېواد په خپلواكه تاريخ او محلي مشخصاتو په محوه كولو كې يې هېڅ ډول اغيزه نده كړې، خو په يقيني ډول ددېغې كولتورونو يو ځاى كېدل په ژبو او نژاد كې يو ډول پېچلتيا او اختلات رامنځته كړې دى. د افغانستان د ژبو اهميت د نړۍ د نورو ژبو په څېر د هغ ژبې د ويونكيو په شمېر پورې اړه لري د مثال په توګه په پښتو او دري ژبو باندې د افغانستان په ډېرو پراخو سيمو كې خبرې اترې كېږي ا و تقريبا د ټول افغانستاان خلك وربآندې پوهېږي. په داسې حال كې چې په اورمړي يا روشني ژبه باندې په څو محدودو كليو او بانډو كې خبرې اترې كېږي. چې پښتو او دري ژبې د افغانستان د ادبي ژبو منل شوي دي نو له دې كبله د حكومت پام هم ډېر دغو ژبو ته راګرځېدلې. په ټول هېواد كې په دواړو ژبو د پوهنې تعميم د حكومت موخه ده.

هڅوب

کينډۍ:اصلي ليکنه

Afghans display pride in their country, ancestry, military prowess, and above all, their independence. Like other highlanders, Afghans are regarded with mingled apprehension and condescension, for their high regard for personal honor, for their clan loyalty and for their readiness to carry and use arms to settle disputes.^[8] As clan warfare / internecine feuding has been one of their chief occupations since time immemorial, this individualistic trait has made it difficult for foreign invaders to hold the region.

Afghanistan has a complex history that has survived either in its current cultures or in the form of various languages and monuments. However, many of the country's historic monuments have been damaged in recent wars. The two famous statues of Buddha in the Bamiyan Province were destroyed by the Taliban, who regarded them as idolatrous. Other famous sites include the very cities of Herat, Ghazni and Balkh. The Minaret of Jam, in the Hari Rud valley, is a UNESCO World Heritage site.

The people of Afghanistan are prominent horsemen as the national sport is Buzkashi. Afghan hounds (a type of running dogs) also originated in Afghanistan.

Although literacy levels are very low, classic Persian poetry plays a very important role in Afghan culture. Poetry has always been one of the major educational pillars in both Iran and Afghanistan, to the level that it has integrated itself into culture. Private poetry competition events known as “musha’era” are quite common even among ordinary people. Almost every home owns one or more poetry collection of some sort, even if it is not read often.

The eastern dialects of the Persian language are popularly known as "Dari" outside of Iran. The name itself derives from "Pārsī-e Darbārī", meaning Persian of the royal courts. The ancient term Darī - one of the original names of the Persian language - was revived in the Afghan constitution of 1964, and was intended "to signify that Afghans consider their country the cradle of the language. Hence, the name Fārsī, the langue of Fārs, is strictly avoided."^[9]

Many of the famous Persian language poets of 10th to 15th centuries stem from what is now known as Afghanistan. They were mostly also scholars in many disciplines like languages, natural sciences, medicine, religion and astronomy. Examples are Mawlani (Rumi), who was born and educated in Balkh in the 13th century and moved to Konya in modern-day Turkey, Sanaayi Ghaznavi (12th century, native of Ghazni provice), Jami Heravi (15th century, native of Jam-e-Herat in western Afghanistan), Nizam ud-Din Ali Sher Heravi Nava'i, (15th century, Herat province). Also, some of the contemporary Persian language poets and writers, who are relatively well-known in both Iran and Afghanistan include Ustad Behtab, Khalilullah Khalili ^[10], Sufi Ghulam Nabi Ashqari ^[11], Parwin Pazwak and others.

In addition to poets, the region of Afghanistan produced numerous scientists as well, including Avicenna (Abu Alī Hussein ibn Sīnā) whose family hailed from Balkh. Ibn Sīnā, who travelled to Isfahan later in life to establish a medical school there, is known by some scholars as "the father of modern medicine". George Sarton called ibn Sīnā "the most famous scientist of Islam and one of the most famous of all races, places, and times." His most famous works are The Book of Healing and The Canon of Medicine, also known as the Qanun. Ibn Sīnā's story even found way to the contemporary English literature through Noah Gordon's The Physician, now published in many languages.

Before the Taliban gained power, the city of Kabul was home to many musicians who were masters of both traditional and modern Afghan music, especially during the Nauroz-celebration. Kabul in the middle part of the 20th century has been likened to Vienna during the 18th and 19th centuries.

The tribal system, which orders the life of most people outside metropolitan areas, is certainly as potent in political terms as the national state system of 1914 Europe. Men feel a fierce loyalty to their own tribe, such that, if called upon, they would assemble in arms under the tribal chiefs and local clan leaders (Khans) in the same way that men throughout Europe "flocked to the colours" in 1914, forming up in regional divisions and battalions under the command of the local nobility and gentry. In theory, under Islamic law, every believer has an obligation to bear arms at the ruler's call (Ulul-Amr), but this was no more needed than was enforced conscription to fill the ranks of the British Army in 1914. The Afghan shepherd or peasant went to war for much the same mixture of reasons as the more "civilised" European clerk or factory worker - a desire for adventure, a desire not to be left out or lose esteem in the eyes of his fellows, a contempt for invading foreigners, revenge against those that ruined his family life or threatened his faith, perhaps even the chance of extra cash or enhanced personal prospects.

The tribal system is not something particularly backward or warlike. It is simply the best way of organizing large groups of people in a country that is geographically difficult, and in a society that has an uncomplicated lifestyle - from a materialistic point of view.^[8]

کينډۍ:See also

مذهب

په مذهبي توګه د افغانستان ۹۹% سلنه وګړي مسلمانان دي، چې لدې ډلې څخه له ۸۵% تر ۸۹% پورې سني او ۹% تر ۱۵% شيعه جوړوي. د ۱۹۸۰ز كال تر اخره نږدې ۳۰۰۰۰ څخه ۱۵۰۰۰۰ پورې هندوانو او سكانو هم د افغانستان په لويو او كوشنيو ښارونو لكه، كابل، جلالكوټ، كندوز، كندهار، خوست او داسې نورو كې استوګنه لرله. له دې پرته د هرات، بلخ او كابل ولايتونو كې په سلهاؤ يهود هم اوسېدل چې له كورنۍ جګړې څخه بهرنيو هېوادو ته ګډه شول، لدې ډلې څخه يواځې يو يهودي چې (زېبلون سيمينتو) نومېږي د خپل عبادتځاى ساتنې لپاره په كابل كې پاتې دى. د يادولو وړ ده، چېرې چې د شوروي تاړاك څخه هجرت كوونې افغانان له ډول، ډول ستونزو سره مخ كړل، له دې ډلې څخه يوه خطنرناكه ستونزه د لوديځو ټولنو لخوا د افغانانو عيسوي كوونه وه، چې دا ټولنې پدې وتوېدې چې هغه ډله افغانان چې له خپل دين څخه ناخبره ول، او يا يې د لوديځو هېوادو خوبونه ليدل، له خپل حق او رېښتوني دين (اسلام) سره مخه ښه وكړه او د يو څو روپو په بدل كې يې خپله لاره بدله كړه.

په دې لړ كې كله چې په ګران هېواد يو ځل بيا انګرېزي تاړاك راغې او ګران هېواد يوځل بيا د پردي تر چتر لاندې راغې، نو د تنصيري ټولنو لپاره د كار زيمنه ښه جوړه شوه، ځكه چې د امريكې ولسمشر ډبليو بوش د افغانستان او عراق پر خلاف جګړه يوه صليبي جګړه وبلله، په هيواد كې د لومړي ځل لپاره كليساګانې جوړې شوې، چې د بګرام، كندهار، جلالكوټ او د كابل ښار د اېټاليې د سفارت هغه يې د يادولو وړ دي، چې هر ه يكشنبه ورته د بهرنيو هېوادو عيسوي وګړي ورځې چې لدې كار څخه زموږ هغه ډله مرتد هېواد وال هم برخمن كېږي، چا چې د يو څو روپو لپاره خپل دين پلورلې. د عيسويت د بلنې چارې په ګران هېواد كې په نه اټكلېدونكي ډول پرمخ روانې دي، په دې اړه د هرات او بلخ علماؤ او ځايي خلكو د هغو كوريايي وګړو پر ضد چغه پورته كړه، چې د تنصيري بلنو لپاره افغانستان ته راغلي ول. په پاى كې افغان حكومت دې ته اړه شو، چې دا ډله خلك د اخلاقي فساد په نامه له هېواد څخه وشړي.

د ۲۰۰۷ كال په نيمايي كې يو ځل بيا د كوريايي كليسا ډلې د افغانستان پر لور راماتې شوې، چې لدې ډلې څخه ۲۱ كسه د طالبانو لاس ته ورغلل. دا ۲۱ كسيزه ډله چې انجونې او هلكان پكې ول، له كابل څخه د غزني پر لار، كندهار ته روان ول، چې ونيول شول. د عبدالرحمن په نامه د يوه افغان مرتد كېدنه د افغان دولت او سترې محكمې پر اسلامي مخ د شرم هغه څپېړه ده، چې ټول افغان ولس به يې د تل لپاره په ياده ولري. افغانستان چون يو بنسټيز اسلامي هېواد دى، نو لدې امله د مرتد سزا مرګ ټاكل شوې، چې د عبدالرحمن لپاره بايد اورول شوې واى، خو د افغان دولت له خولې مرتد عبدالرحمن ذهني ناروغ دى، حال دا چې دې ناروغ په خپله خوله دا اقرار كاوه ، چې زه نه ناروغ يم او نه هم څه ستونزه لرم، بلكه په خپله خوښه عيسوي (مرتد) شوې يم. كه چېرې افغان ولس په خپله ددې ناسور مخه په خپل لاس ونه نيسي، نو لرې دې نه وي، چې د ګاونډي پاكستان په څېر ددې ډلې عيسويانو شمېره له سلونو څخه مليونونو ته ورسېږي.

زده کړې

کينډۍ:اصلي ليکنه

د ۲۰۰۳ زېږيز کال په پسرلي کې دا څرګنده شوه چې د افغانستان د ۷۰۰۰ ښوونځيو څخه نژدې ۳۰٪ ښوونځي په بشپړ توګه د کورنيو جګړو په پايله کې ړنګ شوي. ۱،۵٪ ښوونځي په پاکو اوبو سمبال دي او له ۴۰٪ نه لږ شمېر داسې ښوونځي دي چې څه نا څه د ناروغيو د نه خپرېدو لپاره وړ ځايونه ګڼل کېږي. د طالبانو د واکمنۍ په مهال د هلکانو زده کړو د هغوی په سياسي کړنلاره کې لومړيتوب نه درلودی او د انجونو پر زده کړو خو بنديز لګېدلی وه.

As regards the poverty and violence of their surroundings, a study in 2002 by the Save the Children Fund said Afghan children were resilient and courageous. The study credited the strong institutions of family and community.

Up to four million Afghan children, possibly the largest number ever, are believed to have enrolled for class for the school year beginning in March of 2003. Education is available for both girls and boys.

Literacy of the entire population is estimated at 36%, the male literacy rate is 51% and female literacy is 21%. The male literacy rate is higher because previous Taliban laws prohibited the education of women.

Another aspect of education that is rapidly changing in Afghanistan is the face of higher education. Following the fall of the Taliban, Kabul University was reopened to both male and female students. In 2006, the American University of Afghanistan [1] will open its doors, with support from USAID [2] and other donors. With the aim of providing a world-class, English-language, co-educational learning environment in Afghanistan, the university will take students from Afghanistan and the region.

هوايي كرښې او ډګرونه

• د كابل هوايي ډګر
• د ننګرهار هوايي ډګر
• د كندهار هوايي ډګر
• د هرات هوايي ډګر
• د بګرام هوايي ډګر
• د مزارشريف هوايي ډګر
• د كندوز هوايي ډګر

د افغانستان نامتو برېښناكوټونه

• د جبل السراج د د برېښنا فابريكه
• د چك وردګو د برېښنا فابريكه
• پلخمري د برېښنا فابريكه
• د درونټې د برېښنا فابريكه
• د نغلو د برېښنا فابريكه
• د ماهيپر د برېښنا فابريكه
• د سروبي د برېښنا فابريكه
• د كجكي د برېښنا فابريكه
• د ګرشك د برېښنا فابريكه
• د هرات د برېښنا فابريكه
• د كندهار د برېښنا فابريكه
• د بغلان د برېښنا فابريكه

لوى لارې او سړكونه

• كابل او شېرخان
• كابل او كندهار
• كابل او تورخم
• كندهار او هرات
• كندهار او سپين بولدك
• هرات او تورغونډۍ

د افغانستان منظرې

د بودا پژۍ	د غزني منار	باميان	هرات
کابل	کندهار	توره بوره	د سخي صيب زيارت

دا هم وګوری

کينډۍ:Sisterlinks

• Afghan Scout Association
• Communications in Afghanistan
• د افغانستان باندنۍ اړيکې
• د خپلواکو هېوادونو لړليک
• د افغانستان پوځ
• Transportation in Afghanistan
• Stamps and postal history of Afghanistan
  • د افغانستان په پوستي ټکټونو د مارغانو د انځورونو لړليک
  • د افغانستان په پوستي ټکټونو د کبانو د انځورونو لړليک
• Golden Needle Sewing School
• د ښځو سره د طالبانو چلند
• طالبان
• د افغانستان اسلامي امارات
• د افغانستان د لارښودانو لړليک

يادښتونه

نورې سرچينې

باندنۍ تړنې

پېژنڅېرې او ټولګړي مالومات

• د افغانستان ملي پرمختيايي چلندلار
• په افغانستان کې سوداګري کول
• په 3D ګلوب (کره) باندې د افغانستان موقعيت (Java)
• د بي بي سي خبرونه، د هېواد پېژنڅېره- افغانستان
• د امريکا د متحده ايالاتو رياستي ډيپارټمنټ - افغانستان
• Congressional Research Service (CRS) Reports regarding Afghanistan
• Poems of Freedom-loving poets اشعار دشنه گون فارسي
• 2002 UN map of Afghanistan (PDF)
• A USA Today article about a young and remarkable Afghan Student in the United States

خبري وېبپاڼې

• د پژواک خبري آژانس
• بېنوا
• د ټول افغان وېبپاڼه
• Daily Notes from Kabul''"يادداشت‌هايی از کابل"''
• "Afghan LORD""Daily Reports from Kabul"
• "Afghan PenLog" {Afghan Community Bloggers}
• "Afghan PenLogکانون وبلاگ‌نويسان افغانستان"
• Afghanistan: Taliban on the Rise Documentary
• Kabul Press: No Censorship, News, Discursive and Criticism کابل پرس.
• Afganistan Online News source.
• Afghan Times - The Afghan Christian News Network اخبار مسيحيان افغانستان.
• Afganistan Portal.
• Payam-e-Zan, a publication of RAWA ‍پيام زن.
• Afgha.com - News, Discussions, and more about Afghanistan
• Rozgaran weekly روزگاران
• Radio Free Afghanistan - Trilingual (Pashto, Dari, English) website on Afghanistan
• Afghanistan Service Center with daily news
• Open Directory Project - Afghanistan directory category
• Yahoo! - Afghanistan directory category
• New Agriculturist Country Profile - Afghanistan

ټولنې

• Raha PEN: د نړې د خپلواکو ليکوالانو کور - رها پن
• په افغانستان کې امريکايي پوهنتون
• د افغانو عيسويانو ټولنه
• د ملالۍ جويا د ژغورنې کوميټه
• AKDN
• د افغانستان په اړه مالوماتي تړنې او ويی-پانګه
• د افغانستان يهودان
• Solidarity Party of Afghanistan حزب همبستگي افغانستان

Teb Medical megaziene (jalalabad)

• د افغانستان پاچايي کور

نور

• Paper money in Afghanistan
• Return to Afghanistan - A series of short films by the Washington Post on the New Afghanistan
• British Royal College for Defense Studies analyses and proposes a war in August 2001 (Archive.org)
• Educational coasters on Afghanistan and the various Warlords

کينډۍ:SAARC کينډۍ:Southern Asia کينډۍ:Asia کينډۍ:Islamic republics

دا هم وګورۍ

د افغانستان په لرغوني تاريخ کي دزابل او زابليانو ونډه

منډيګک