Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu
Z Wikipedii
Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu | |
Katedra od strony Wisły |
|
Data budowy | XIV-XV w. |
Wyznanie | katolicyzm |
Wezwanie | św. Jan Chrzciciela i św. Jan Ewangelista |
Architekt | mistrz Jakub, Hans Gotland, mistrz Prokop |
Budulec | cegła |
Obecnie | diecezja toruńska |
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons |
Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu - dawna fara toruńskiego Starego Miasta (do schyłku XX w. tradycyjnie określana jako kościół św. Jana), położona w jego południowej części w nietypowy sposób dla far miejskich, nieco oddalona od rynku. Do niedawna przyjmowano, że po lokacji miasta pierwotnie zbudowano drewniany kościół, a obecne murowane prezbiterium powstało w 1260. Jednak badania archeologiczne przeprowadzone w 1997 przez Jadwigę Chudziakową ujawniły, że pierwsza świątynia była od razu murowana i miała formę budowli halowej o wielobocznym zamknięciu prezbiterium. Stąd obecne prezbiterium jest późniejsze niż dotąd sądzono i pochodzi z roku około 1300. Następnie do poł. XIV w. ukształtowano nawę główną i nawy boczne. W latach 1475-1480 dobudowano boczne kaplice. Potężną, masywną wieżę kościoła wzniesiono w latach osiemdziesiątych XV w. w miejscu starej, która zawaliła się parę lat wcześniej. Bazylika mniejsza od 1935, katedra od 1992. W 2005 wyremontowano dach, odnowiono również zegar znajdujący się na wieży, a w 2006 odnowiono elewację.
Kościół jest jednym z najwspanialszych przykładów architektury gotyku na ziemi chełmińskiej. Ma formę trójnawowej wysokiej na 27,30 m hali z niższym prezbiterium i kaplicami bocznymi. Od zachodu w korpus częściowo wtopiona jest masywna czworoboczna wieża, której zachodnia elewacja jest rozczłonkowana głęboką wnęką z głównym portalem do kościoła, przechodzącą przez całą jej wysokość. Po bokach do wieży przylegają niższe od naw aneksy poprzedzone kruchtami. Prezbiterium jest sklepione krzyżowo-żebrowo i gwiaździście, korpus sklepieniami gwiaździstymi o wzbogaconym układzie (w nawie głównej ośmio-, w nawach bocznych pięcioramiennymi).
Wnętrze gotyckie
W prezbiterium znajdują się malowidła gotyckie z XIV w. Na wschodniej ścianie postacie patronów kościoła - św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z ok. 1360, na ścianie północnej duża i ikonograficznie rozbudowana scena z ok. 1380-90 przedstawiająca Ukrzyżowanie na drzewie Jessego, a wokół Sąd Ostateczny, Mater Misericordiae, Kościół i Synagogę, Legendę o Trzech Żywych i Trzech Zmarłych oraz personifikacje cnót i występków. Drugie z malowideł zostało częściowo zniszczone w 2 połowie XV w. przy budowie empory organowej, z czego można wnioskować, że pokryto je tynkiem już w XV w. podczas rozbudowy kościoła. Odkryto je w 1908, a w latach 1921 i 1990-1998 poddano konserwacji. Obecny ołtarz główny, tryptyk św. Wolfganga z ok. 1502-1506, fundacji Kaspra Welkera, zastąpił po wojnie dawny barokowy ołtarz główny. W szafie środkowej znajdują się rzeźby świętych Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba, na malowanych skrzydłach bocznych od wewnątrz Ojcowie Kościoła (św. Grzegorz Wielki, św. Hieronim, św. Ambroży i św. Augustyn), na stronie zewnętrznej cztery święte dziewice (święte: Małgorzata, Dorota, Apolonia i Agnieszka). Nad ołtarzem zamontowano dawny krucyfiks z belki tęczowej, z końca XIV w. Na ścianie południowej wisi brązowa płyta nagrobna burmistrza Johanna (Jana) von Soest (zm. 1361) i jego żony Margarethy (Małgorzaty), zamówiona w Brugii. Oprócz chrzcielnicy jest to najstarszy zachowany zabytek w kościele.
W nawie północnej, na ścianie zachodniej znajdują się malowidła gotyckie z XIV (Koronacja Marii) i XV w. (Ukrzyżowanie). Poniżej wmontowana jest gotycka konsola z popiersiem Mojżesza. Dawniej stanowiła ona podparcie dla rzeźby Pięknej Madonny, zaginionej w czasie II wojny światowej (zastąpiona kopią), która wraz z konsolą była jednym z najwybitniejszych dzieł gotyku z przełomu XIV i XV w. Zachowane popiersie przedstawia Mojżesza wyłaniającego się z gałęzi krzewu ognistego i trzymającego tablice z dziesięciorgiem przykazań.
W ołtarzu przy pierwszym od wschodu filarze oddzielającym nawę główną i południową znajduje się kolejne wybitne dzieło plastyki gotyckiej - płaskorzeźba z przedstawieniem św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły, z początku XV w. Pierwotnie stanowiła ona część środkową ołtarza gotyckiego. W barokowym ołtarzu Krzyża Świętego po przeciwnej stronie znajduje się gotycki krucyfiks. Na filarze za tym ołtarzem odkryto oprócz tego niedawno średniowieczne malowidło Ukrzyżowania. Z ok. 1420-1430 pochodzi rzeźba Chrystusa Bolesnego, umieszczona w kaplicy św. Barbary (pierwszej od zachodu w szeregu północnym). Pochodzi ona przypuszczalnie z ołtarza Korony Cierniowej, wzmiankowanego w 1596.
Rzeźbę późnogotycką reprezentują Chrystus Zmartwychwstały i św. Jan Ewangelista, obie z 1497, będące dziełem warsztatu ołtarza św. Wolfganga, a także Chrystus Bolesny z przełomu XV i XVI w. oraz Zaśnięcie Marii z początku XVI w. Gotycką formę mają również dwa wiszące świeczniki maryjne z 1580.
Cenny wizerunek Chrystusa jako Salvator Mundi z ok. 1420 obecnie posiada Muzeum Narodowe w Warszawie. Dwa wybitne późnogotyckie obrazy, Zdjęcie z krzyża z 1495 i Biczowanie, pochodzące z kościoła świętych Janów, obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. W czasie II wojny światowej oprócz wspomnianej wyżej Pięknej Madonny zaginęły epitafium Jana Kota (po 1454) i Koronowanie Cierniem z czwartej ćwierci XV w.
W 1500 odlano największy w Polsce gotycki dzwon Tuba Dei, istniejący do dziś i używany na największe okazje, kilka razy w roku.
Renesans, barok i rokoko
W latach 1530-1583 świętojańska fara służyła protestantom, następnie zaś przez okres 13 lat była użytkowana wspólnie, zarówno przez katolików, jak i protestantów. W okresie tym wnętrze kościoła otynkowano i pobielono, zacierając wieczne malowidła ścienne o tematyce religijnej. Jednocześnie, wnętrze kościoła wzbogaciło się o protestanckie epitafia: Anny Pirnesius (zm. 1576) z przedstawieniem św. Hieronima według Albrechta Dürera, Mikołaja Kopernika z ok. 1580, Krzysztofa Floriana (zm. 1587), Sebastiana Trosta (zm. 1578), Kaspra Friesego z 1586 i Andrzeja Gretscha (po 1584). Epitafia Anny Pirnesius i Mikołaja Kopernika były fundowane przez toruńskiego lekarza Pirnesiusa i mają podobne obramowanie w formie pilastrów na cokole, dźwigających fryz i zwieńczone naczółkiem. W epitafium Krzysztofa Floriana przedstawiono sceny z II Księgi Królewskiego Starego Testamentu - Wniebowzięcie proroka Eliasza i prorok Elizeusz wyszydzany przez dzieci.
Oprócz epitafium, w kaplicy Zaśnięcia Marii Panny znajdują się dwa inne zabytki związane z Mikołajem Kopernikiem - gotycka chrzcielnica z pierwszej połowy XIV wieku, w której go prawdopodobnie ochrzczono i rzeźbione popiersie autorstwa Wojciecha Rojowskiego z 1766.
Liczne barokowe i rokokowe ołtarze w korpusie i kaplicach bocznych pochodzą z XVII-XVIII w. Najwyższym poziomem artystycznym odznaczają się ołtarz Zdjęcia z krzyża z kopią obrazu Petera Paula Rubensa, ołtarz św. Franciszka Ksawerego (dzieło poznańskie z 1674 r.) i dwa rokokowe ołtarze z około 1770 umieszczone w kaplicach bocznych. W ołtarzu w drugiej od wschodu kaplicy południowej obraz Matka Boska ze św. Stanisławem Kostką z ok. 1634-1635 (jedno z najwcześniejszych przedstawień tego świętego na ziemiach polskich), malowany przez Bartłomieja Strobla. Obecną rokokową XVIII-wieczną ambonę umieszczoną przy wejściu z nawy głównej do prezbiterium przeniesiono z kościoła dominikanów.
Neogotyckie witraże wykonano na przełomie XIX i XX w. Witraż we wschodnim oknie prezbiterium został wykonany przez Eugeniusza Kwiatkowskiego w 1951, z wykorzystaniem w partii maswerku ocalałych fragmentów szkieł gotyckich.
[edytuj] Bibliografia
- Dzieje i skarby kościoła świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej, 22-23 marca 2002, red. nauk. Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak, Toruń, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, 2002, ISBN 83-7285-116-6
- Skarby toruńskiej katedry - katalog wystawy, red. nauk. Katarzyna Kluczwajd, Toruń, Wydawnictwo Diecezji Toruńskiej, 2002, ISBN 83-916731-1-1
- Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu (pod red. Mariana Biskupa, oprac. Jerzy Domasłowski, Toruń, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2003, ISBN 83-87639-59-1
- Malarstwo gotyckie w Polsce pod red. Adama S. Labudy i Krystyny Secomskiej, Warszawa, Wydawnictwo DiG, 2004, ISBN 83-7181-318-X