Uruguai

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

República Oriental del Uruguay

Devisa nacionala: Libertad o Muerte
Lenga oficiala	castelhan
Capitala populacion (an)	Montevideo 1 325 968 (2004)
President	Tabaré Vázquez
Superfícia	176 220 km²
Populacion Densitat	3 323 926 (2006) 18,86 ab./km²
Independéncia - Jorn - Reconeguda	(del Brasil) 25 d'agost, 1825 28 d'agost 1828
Moneda	Peso uruguaio
Ora ora d'estiu	UTC-3 UTC-2
Imne nacional	Orientales, la Patria o la tumba
ISO-3166 (Internet)	.uy
Còdi telefonic	+598

Uruguai (oficialament, Republica Orientala d'Uruguai) es un país d'America del Sud, qu'es confrontat al nòrd per Brasil e a l'oèst per l'Argentina. Al sud es bordat per lo Riu de la Plata e a l'èst es bordat per l'Ocean Atlantic.

Somari 1 Origina etimologica 2 Istòria 2.1 Politica 3 Subdivisió administrativa 4 Geografia 4.1 Hidrografia 4.2 Orografia 4.3 Flòra e fauna 4.4 Frontièras 4.4.1 Amb l'Argentina 4.4.2 Amb lo Brasil 4.5 Economia 4.6 Cultura 5 Referéncias 5.1 Veire tanben 5.2 Ligams extèrnes

[Modificar] Origina etimologica

Lo nom de l'Uruguai proven del guaraní, la lenga del pòble nadiu de la region, malgrat que lo sieu significat ven pas de demorar clar. Segon Félix d'Azara, lo nom proven d'una pichona au nomenada "urú", qu'abita a las còstas uruguaianes, e lo nom uruguai significariá alavetz "riu del país de l'urú". Malgrat tot, un collaborador d'Azara dona una autra version en dividint la paraula en uruguá, que significa "caragol", e í, que significa "riu", doncas volriá dire "riu dels caragols". Lo poèta Juan Zorrilla de San Martín li dona lo significat de "riu dels ausèls pintats".

Pendent l'epòca coloniala se coneguèt lo país coma la Banda Orientala, en referéncia a la riba orientala del riu Uruguai. En los primièrs ans de la lucha independentista lo se nomenèt Província Orientala, coma part de las nomenadas de Províncias Jonhudas del Riu de l'Argent. En se crear la primièra constitucion del país coma nacion independenta, que dintrèt en vigor lo 1830, s'apondèt al nom del país la referéncia al riu Uruguai. Amb lo temps aquel apondi es vengut la denominacion abituala del país. Malgrat aiçò, los abitants del país acostuman a se nomenar a eles meteisses uruguayos (uruguaians) o orientales (orientales) de forma indistinta.

[Modificar] Istòria

Abans de las exploracions espanhòla e portuguesa, lo territòri èra poblat per qualques ètnies indoamericanes nomadas, de que destacan entre el la charrúa e la guaraní.^[1]

Los primièrs assentaments europèus foguèron los de Soriano, Colonia del Sacramento e Montevideo. Los espanhòls se van assentar a comptar del 1726, an que se produsís en el la fondacion de Montevideo, a causa de l'avançada de las tropas portuguesas a travèrs de l'actual territòri uruguaià e a la fondacion de vilas per aqueles.

La vila de Montevideo se fondèt amb caractèr militar e mercantil, e foguèt una importanta plaça militar dels domenis realistas del Empèri Espanhòl al sud pendent lo sègle XVIII e lo principal pòrt de l'estuari de la Argent. L'importància de Montevideo coma principal pòrt del Virregnat del Riu de l'Argent li ocasionèt en de divèrsas escasenças d'afrontaments amb la capitala del virregnat, Buenos Aires.

Lo 1798 e entre lo 1806 e 1807 se produsisson las invasions anglesas. Las tropas de Montevideo e de Buenos Aires van repel·lir de conselhs los atacs de la flòta anglesa (la primièra comandada pel comodor Sir Òme Riggs Popham e la segonda per l'almirall Sir Charles Stirling) venguda a conquistar los territòris de l'Argent. A la Revolucion de Mai de 1810 e pendent lo suslhèuament revolucionari de las províncias de l'Argent, Montevideo se manten fisèl a las autoritats espanhòlas.^[2]

Al començament del sègle XVIII, sorgiguèron de movements d'independéncia a Sud-amèrica. Lo territòri de la Banda Oriental - jol poder de Buenos Aires -, e qu'èra l'ancian nom de l'Uruguai, foguèt reclamat pel Empèri del Brasil influit per d'interèsses de la corona portuguesa. Lo Brasil va annexar lo territòri lo 1821, après una invasion de la part de Portugau çò 1816, mas Uruguai ne detla independéncia çò 1825 e lo 1828 - amb la Convencion Preliminar de Pau de Rio de Janeiro e amb d'interèsses del Reialme Jonhut - se convertiguèt dins un país independent, jos tutèla de los sieus dos de poderoses vesins fins l'an 1830, quand aquerís la sobeiranetat plena e absoluta.

Uruguai experimentèt inestabilitat politica e economica pendent lo sègle XIX. Après la Segonda Guèrra Mondiala l'economia se saturèt en de divèrsas escasenças e lo govèrn comencèt a pèrdre lo supòrt ciutadan. Los Tupamaros, un grop radical d'esquèrra, reaccionèt a la crisi amb violéncia e provoquèt la repression de la part del govèrn e la suspension dels dreches individuales. Fin finala, lo 1973, l'armada prenguèt lo poder, en donant inici a un periòde d'onze ans de dictatura militar dins un país qu'èra estat una democracia establa. Lo 1984 la democracia foguèt restaurada.

En las eleccions presidencialas realizadas lo 31 d'octòbre de 2004 resultèt elegit Tabaré Vázquez, candidat per la coalicion d'esquèrra Amassada Progressista-Tèsta Ampla-Nòva Majoritat amb 50,6% dels vòts, en atenhent la victòria en lo primièr torn e en atenhent un parlament amb de majoritats absolutas. Es lo primièr còp en l'istòria del país qu'un partit politic pas tradicional, e d'aire socialista, accedís al Poder Executiu.

En las eleccions municipalas realizadas lo 8 de mai de 2005, lo Partit Nacional obtenguèt dètz intendències, l'EP-FA-nm n'obtenguèt uèch, e lo Partit Colorado n'obtenguèt una.^[3]

[Modificar] Politica

Uruguai es una republica presidenciala. Lo president, qu'es lo cap d'estat e tanben lo cap de govèrnament, es elegit per un periòde de 5 ans per la populacion.

Lo parlament es compausat de doas cambras: la Cambra dels Deputats (Cámara de Diputados) amb 99 membres, e lo Senat (Cámara de Senadores) amb 31 membres.

[Modificar] Subdivisió administrativa

L'Uruguai es dividit en 19 departaments:

Las vilas principalas son Montevideo, Las Piedras, Punta de l'Aquel, Ciudad de la Còsta, Sauti, Paysandú e Fray Bentos.

[Modificar] Geografia

Amb una superfícia terrèstre de 176.215 km² - que 175.016 km²; n'es la soma totala dels departaments e 1.199 km²; compren la soma dels lacs artificiales del Riu Negro -, exercís de mai la siá sobeiranetat sus de divèrsas illas al riu Uruguai, amb un total de 105 km²;; 16.799 km²; d'aigas jurisdiccionals (riu Uruguai, riu de l'Argent e estanh Merín) e un airal de mar territoriala de 125.057 km²;. A lo sieu torn l'Uruguai manten doas disputas limítrofes amb lo Brasil suls territòris coneguts coma Ilha Brasileira e Rincón d'Artigas, qu'ocupan un airal de 237 km². L'airal total del territòri uruguaià compren 318.413 km²;^[4].

Lo relèu es ligat en la part sud dins las tèrras de las Pampes e es constituit per vastes de planas ondulades e solcades per de tucs d'escassa elevacion coneguts coma cuchillas. Las mai importantas son las qu'apertenon a la Cuchilla de Haedo e a la Cuchilla Grande. Lo sieu ponch mai elevat es lo tuc Catedrala, amb 514 msnm.

La conca idrografica mai importanta es la del riu Uruguai, lo que s'utiliza coma via de comunicacion envèrs los autres païses vesins. La conca del Ritz de l'Argent es formada de rius de cors cuert. La conca de la estanh Merín l'intègran los rius Yaguarón, Tacuarí e de de autras.

Lo climat es temperat al sud e subtropical al nòrd de país, las pluèjas son abondiuas e se repartisson entre prima-estiu e tardor. 75% del territòri es terren de pasturas. Los bòsques son escasses (25% del territòri).

[Modificar] Hidrografia

La ret de rius e riuets que s'estendon per tot lo país, nodreix la tèrra e provesís als cultius, en mai de favorir lo creissement de pastura idonèa per la cria de bestial e autres animals de granja.^[5]

Lo riu Uruguai, que servís de limit natural amb la vesina Argentina, al bòrd del Ritz de l'Argent, lo ritz Santa Lucía e lo ritz Negro, representan las fonts d'aiga mai importantas del territòri nacional. En lo cas del Riu de l'Argent, que separa lo país de Buenos Aires, constituissi en se meteis un atractiu toristic. S'estend dempuèi la còsta de Colonia del Sacramento fins a Punta de l'Aquel, al departament de Maldonado, en comprenent una estenduda aproximada de 300 km de plajas e pòrts fluviales, entre eles, lo de Montevideo.

Lo riu Sant Lucía, que nais al departament de Lavalleja, e s'estend per Florida, Canelones, Montevideo e San José dins un airal de 14.200 km²;, servís de limit natural entre aqueles dos de darrièrs departaments e provesís d'aiga potabla e energia electrica gaireben mièg país. Es una via aquatica que passan per el embarcacions e de cargas amb destinacion dins las principalas vilas uruguaianes, e es ric en fauna marina, que causa la pesca per el es abituala a lo sieu dragatge.

D'autra banda, lo riu Negro, que dividís l'Uruguai en doas parts, se caracteriza per la siá color escura, per la siá prigondor e per la siá amplor. Per el se lèvan de ponts d'entre 1 e 2 quilomètres de longitud, que crosan d'una près a una autra del país. Lo riu Negro banha las còstas de, e servís de limit natural entre, lo departament omonim, Tacuarembó, Cerro Largo, Durazno, Soriano e Flores. Es un riu navegable, idonèu per la pesca esportiua e lo banh, dins de zònas nautas. Nais al limit amb lo Brasil e desboca al riu Uruguai, cap a la frontièra amb la província de Entre Ríos, en l'Argentina.

I a d'autras rises que, e mai se de mendre importància, son afluents importantas. Un exemple es lo riu San José, que connècta amb lo de Santa Lucía al sud del país. Lo Cebollatí, lo Yaguarón, l'estanh Merín, al limit de Rocha e Treinta y Tres amb l'estat brasilian de Rio Grande do Sul; lo Yi, a Durazno; lo Queguay, lo Daymán, l'Arapey, lo Guaviyú, e lo Cuareim (o Quaraí), a Sauti, Paysandú e Artigas; e lo Porongos, a Flores, son qualqu'uns dels mai destacats. Lo riu Uruguai, que recep a fòrça d'aqueles afluents, a una paissièra idroelectrica - la de Sauti Grande - que provesís a gaireben tot lo territòri uruguaià e part dels departaments argentines de vesins.

Fin finala, l'Uruguai a aperaquí 500 quilomètres de còsta maritima, 300 que n'apertenon al Riu de l'Argent e los autres 200 al ocean Atlantic - de departaments de Maldonado e Rocha.^[6]

[Modificar] Orografia

La tèrra uruguaià es pampeà, leugièrament ondulat e de grandas pastius e de zònas pantanoses. Existisson pas de grandas nautors, que causa se pòt per el dire que gaireben tot lo terren se tròba situat sul nivèl de la mar, es a dire, de 0 a 10 m. Malgrat aiçò, al centre del país, se lèvan altiplans moderats e qualques cadenas de tucs coneguts coma cuchillas. La cuchilla de Haedo, la Grande e la de Santa Ana, son las mai importantas. Ambedoas presentan una capa de pèiras solidas, argilenca e amb vegetacion a lo sieu en virant.^[7]

Lo tuc mai naut es la Catedrala, amb 500 mètres, mas destacan tanben lo de San Antonio, lo Brau, e lo Pan d'Azúcar, en Maldonado; lo Sauti del Penitentre e las sèrras de Minas, a Lavalleja; lo Batoví, prèp a l'Iporá, a Tacuarembó; las Sèrras de Mahoma, a San José; e lo Tuc de Montevideo, amb la siá fortalesa istorica, e del que se supausa deriva lo nom de la vila.

La franja orientala del país es clarament argilenca e se presta al cultiu de arròs, farratge e de grans. Lo litoral sud, d'autra banda, lo plan e de sables blancs e fines.

En l'extrèm nòrd se pòdon trobar qualques jaciments de pèiras semiprecioses (cossí amatistes, per exemple), sustot a Artigas e Sauti, aital coma un influx d'aigas termalas qu'emergeixen dempuèi la prigondor de la tèrra.^[8]

[Modificar] Flòra e fauna

La fauna autoctòna se caracteriza per una granda quantitat d'aus de banhat e corral. Atahualpa, Lo primièr crioll nascut en America, introdusiguèt lo bestial a la Banda Orientala, a de fins del sègle XVI. Los fraires Goes, arribats d'Euròpa, joguèren tanben un papièr decisiu en la cria de caps de bestial ovin e boví, en introdusir de nòus exemplars.

Dins del grop de las aus de plomatge, destacan la gallineta granda (Aramides ypecaha) e lo chiricote o crespó pichon (A. cajanea), Doas de las espècias mai conegudas del país. Son comuns, de mai, la Pardirallus, o gallineta de bèc roge e blau (P. sanguinolentus) E la tacada (P. maculatus). De parièra importància es tanben lo burrito d'anedas rojas (Laterallus leucophyrrus) e lo d'anedas verdas (L. metanophaius), De la meteissa forma que d'espècias de mesura inferiora coma lo burrito de pitrau jaune (Porzana flavivente), lo d'alas clapades (P. spilotera) E fin finala lo burrito pintat (Cotumicops notata)^[9]

Çò tero (Vanellus chilensis) Se tròba estendut per tot lo territòri e se caracteriza per la siá velocitat e lo sieu cant, que ne recep lo nom vulgar de "teru teru". D'autra banda, lo nyandú (Rhea americana) se tròba en proporcion establa e en los darrièrs ans la siá carn es estada comercializada dins de mercats estrangièrs, que causa s'es mesa per el de mòda la cria d'aquela espècia jos de suenhs especiales^[10]

Lo cardenal (Cardinalis cardinalis), present en tot lo continent american, e d'autras espècias coma la cotorra argentina, lo papagai, lo fornerus (o hornero), lo gal sauvatge, lo cigne, l'anet, lo paó, l'agró, la gavina e l'oreneta, aital coma lo pelicà, lo venteveo, lo corb gris, la grua, e la agla de montanha, son aus presentas al long del territòri uruguaià.

Per çò qu'es dels quadrupèdas cal destacar, entre de de autras, lo puma, lo gat saltvatge (gato montés), lo guillot gris, la lèbe, lo can "cimarrón" (exemplar autoctòn), l'ossa rentadora, la mulita, lo tatú (Dasypodidae), e lo chajá (Chauna torcuata).

Dins dels animals aquatics, l'Uruguai dispausa d'una diversitat considerabla a causa de la siá ampla còsta oceànica sus l'Atlantic, als sieus rius cabalosos, e una sèria de lacs naturales e artificiales. A las plajas de Punta de l'Aquel, per exemple, abita lo lop de mar, que s'alimenta de peisses e representa una menaça pels pescadors de la zòna. A plen ivèrn, es a dire, dempuèi junh en setembre, es possible trobar a la còsta de Montevideo qualqu'una balena e, quitament, pingüins.

Se crei que dins lo país i a mai de 200 espècias de rèptils, la majoritat d'eles innocus per l'èsser uman; las serps verinoses se tròban al nòrd, als departaments de \Artigas, Rivera, Sauti e Tacuarembó.

Per çò qu'es de la vegetacion, l'Uruguai lòtja lo bòsc d'ombús (l'arbre de la bellaombra o Phytolacca dioica) mai granda del mond, plaçat al departament de Rocha, al limit amb lo Brasil. Autras espècias forestalas son la eucaliptus (introdusit dempuèi Australia), lo pi, l'araucària, lo gessamí, lo roure, lo cedre sant, lo salze ploraner, lo beç, lo garrofer, lo romaní, lo hibisc, lo ficus, lo cactus, la gèdra, la tacuara, los arbres fruiters (cítrics, guaiaba, pomera, figuera, èca.), lo cep, la palmera, Platanus hispanica (o localament conegut coma plátano), de joncs, de plantas enfiladisses, la cana de sucre e d'autras espècias.

Fin finala, lo ceibo, arbre e emblema nacional amb la siá caracteristica flor de color roja, es fòrça comun en l'interior del país.

[Modificar] Frontièras

[Modificar] Amb l'Argentina

País	Frontièra
Argentina	579 km
Brasil	985 km
total	1.564 km

Uruguai a de limits amb lo Brasil e l'Argentina. Amb aquela darrièra, pel riu Uruguai, dempuèi l'Ilha Brasileira fins al nòrd de l'Ayuí se seguís la linha mejana de la llera del riu (segon la configuracion qu'aviá abans del bastiment de Sauti Grande).

Dempuèi l'Ayuí fins al archipèl davant de la localitat de Nuevo Berlin, lo limit seguís lo canal de navegacion fins a la bifurcacion d'aquel dins lo canal de la Filomena e lo canal del Medio. A la bifurcacion entre ambedós de canals existís dos tipes de limits: a) per las aigas, lo canal de la Filomena e b) per las illas, lo canal del Medio.

Dempuèi la confluéncia d'ambedós de canals fins al parallel que passa per Punta Gorda (desbocadura del riu Uruguai) se repren lo canal de navegacion.

Dempuèi lo Ritz de l'Argent, pel parallel de Punta Gorda fins a la linha que jonh Punta Espinillo amb Punta Piedas (Argentina), es lo canal de navegacion. E dempuèi aquel fins a la linha que jonh Punta de l'Aquel amb Punta del Cabi San Antonio (Argentina) s'establiguèt la linha mièja. Fin finala, pel ocean Atlantic se fixèt una linha convencionala del Riu de l'Argent fins a las 200 de milas.

[Modificar] Amb lo Brasil

• Zòna 1: Ritz Cuareim:

- A la confluéncia dels rius Uruguai e Cuareim, en lo sector de l'Ilha Brasileira, existís pas acòrd total, entre ambedós de païses ("limit respondut").Geografia de l'Uruguai

- Sul riu Cureim, dempuèi l'Ilha Brasileira fins a la desbocadura del riuet de la Hivernada, las aigas son comunas. En lo sector comprés entre los riuets de la Hivernada, Maneco e Cuchilla Negra, es "limit respondut".

• Zòna 2: Cuchilla Negra:

- Sus las Cuchilla Negra e Santa Ana (fins a la La Cañada del Cementerio) se seguís la divisòria d'aigas, exceptadas al tram comprés entre lo marc Sobradinhio e lo Cerro de las Piedras, es a dire, entre las vilas de Rivera e Santana don Livramento, s'es marcat aicí una linha convencionala (una carrièra).

• Zòna 3: La Cañada del Cementerio - Ritz Yaguarón:

- Dempuèi la La Cañada del Cementerio fins a la confluéncia amb La Cañada de la Cerrillada s'utiliza coma limit comun; seguís una linha drecha fins a la part nòrd del riuet San Luis. Al sector de la banhada s'es establida una linha convencionala fins al riuet San Luis.

- Dempuèi la barra del riuet San Luis fins a las naixents del riuet de la Mina, a la Cuchilla Grande, s'a demarcat una linha drecha convencionala.

- Al riuet de la Mina s'utiliza lo limit comun, del temps qu'al riuet Yaguarón Chico, dempuèi que desboca en el lo riuet de la Mina, fins a la siá desbocadura en lo riu Yaguarón e en aquel riu fins a abans qu'aboque las siás aigas en l'estanh Merín, lo limit s'establís sus la linha mejana. Al bas Yaguarón, per èsser navegable, lo critèri càmbia e se regís pel talweg.

• Zòna 4: Estanh Merín - Arroyo Chuy:

- Dempuèi la desbocadura del riu Yaguarón a l'estanh Merín s'establís una linha convencionala drecha, fins a un ponch situat davant de Punta Muniz; entre aquel ponch e Punta Parobé, es lo talweg.

- Dempuèi Punta Parobé fins a Punta Rabotieso es una linha rota convencionala. E dempuèi aicí fins a la barra del riuet San Miguel, se seguís la linha mejana, inclusivament en lo riuet, fins al luòc nomenat Paso Real del San Miguel. Dempuèi aquel passatge fins al Paso Real del riuet Chuy, lo limit es una linha drecha convencionala que separa a lo sieu torn las localitats Chuy (Uruguai) de \Chui (Brasil): es aicí una carrièra.

- Dempuèi lo riuet Chuy fins a la siá desbocadura en l'ocean Atlantic, se considèran las aigas comunas.

• Zòna 5: Ocean Atlantic:

- Lo limit lateral maritima paissièra coma referéncia la linha que partís del far Chuy en forma perpendicular a la linha de còsta. Aquela linha forma un cuic de 128º amb lo meridià que passa pel far. S'estend fins a las 200 de milas.

[Modificar] Economia

De veire: Economia d'Uruguai.

[Modificar] Cultura

[Modificar] Referéncias

[Modificar] Veire tanben

• Occitans d'Argentina e d'Uruguai

[Modificar] Ligams extèrnes

v · d · m Païses e dependéncias d’America
America del Nòrd	Bermudas • Canadà • Estats Units d’America • Groenlàndia • Mexic • Sant Pèire e Miquelon
America Centrala	Belize • Còsta Rica • Guatemala • Honduras • Nicaragua • Panamà • Lo Salvador
Cariba	Anguilla • Antigua e Barbuda • Antilhas Neerlandesas • Aruba • Bahamas • Barbados • Illas Caiman • Cuba • Republica Dominicana • Dominica • Grenada • Guadalope • Haití • Jamaica • Martinica • Montserrat • Puerto Rico • Sant Bartomieu • Sant Cristòl e Nevis • Sant Martin • Sant Vincenç e las Grenadinas • Santa Lúcia • Trinitat e Tobago • Illas Turks e Caicos • Illas Verges Americanas • Illas Verges Britanicas
America del Sud	Argentina • Bolívia • Brasil • Chile • Colómbia • Eqüator • Georgia del Sud e illas Sandwich del Sud • Guyana • Guaiana • Illas Falkland • Paraguai • Peró • Surinam • Uruguai • Veneçuèla