Ozean
Vun Wikipedia
En Ozean (vun’t gr.: ὠκεανός „Okeanos“, wat en Gott in de greekschen Mythologie dorstellt) is en bannig groote, tosamenhangende Waterflach un Deel vun’t Weltmeer op de Eer oder op en annern Himmelskörper.
Inholtsverteken |
[ännern] Opdelen vun de Ozeanen
Vun de Bavenflach vun de Eer sünd ruchweg 71 % vun Water bedeckt, neemlich vun de Ozeanen un jemehr Nevenmeren. De meisten dorvun leegt op de süüdlichen Halfkugel, de so nöömte Waterhemisphäär, mit ehr Zentrum in de Nöög vun Niegseeland, mitten in den reesenhaften Pazifik. De annere Hälft vun de Eer warrt ok Landhemisphäär nöömt. Dor binnen gifft dat wiet weniger Seeflachen.
Op de Eer gifft dat fief Ozeanen:
- de Arktische Ozean oder ok Noordpolarmeer
- de Atlantische Ozean oder ok Atlantik
- de Indische Ozean oder ok Indik
- de Pazifische Ozean oder ok Pazifik oder Still Ozean
- de Süüdozean
Man, in’n allgemenen Snack warrt jümmer blots vun dree Ozeanen utgahn: Atlantik, Indik un Pazifik. Na disse Indelen tellt de Arktische Ozean mit to’n Atlantik, wieldat de Süüdliche Ozean, de sien Grenz bi 60° Süüd hett, to all dree vun de nöömten Ozeanen Andeel hett. Na’n annere Sichtwies warrt na Hemisphäär opdeelt in Noord- un Süüdatlantik as ok Noord- un Süüdpazifik, wobi de Indik un de Polarmeren dortorekent warrt.
Histoorsch is de Begreep vun de Söven Weltmeren, woto blangen Pazifik, Atlantik un Indik noch dat Karibische Meer, dat Middelmeer, dat Gele Meer un de Noordsee tellt. Mitünner ok annere Seerebeden, de as Nevenmeren vun de Ozeanen gellt, as dat Swarte Meer oder de Oostsee.
[ännern] Gestalt vun de Ozeanen
De Ozeanen – welke de Kontinenten vunenanner scheden doot – sünd in jemehr Egenschoppen teemlich ünnerscheedlich, as bi Volumen, Soltandeel, Seeströöm, Bülgenslag un Seegang vun de anneren Delen vun’t Weltmeer, un se hebbt ok jemehr egen Tidensystem.
Binnen de Ozeanen un de Nevenmeren oder nipp un nau op’n Ozeanbodden gifft dat deels teemlich hoge, langtogene middelozeaansch Rüchen, deels teemlich vele, siete Swellen, grote un lütte Deepseebeckens, Deepseerinnen un verscheden Deepen. De Pazifik wartr butendem ümslaten vun’n so nöömten pazifischen Füerring. In de Ozeanen gifft dat bito ok tallriek Eilannen un Archipelen, wiel de Polarmeren deelwies oder ok ganz vun Packies bedeckt warrt.
De Bodden vun’n Ozean is de Böversiet vun en Stück ozeaansch Eerdköst. Sien Utsehn un Struktur warrt as Deel vun de Plattentektonik verkloort, wona de Ozeanbodden an de middelozeaanschen Rüchentostannen kamen deit un na de Siet hen wegdrifft, bit de een Dag in en Subdukschoonszoon (Deepseerinn) wedder in’t Binnere vun de Eer induken deit. Dorut mutt slaten warrn, dat en Ozean nich blieven deit as he is, man he kann lütter warrn, grötter warrn, nee billt warrn oder ok ganz verswinnen. De Verdelen vun’t Water un de Kontinenten weer also in’n Verloop vun de Eerdhistorie nich jümmer gliek. De Atlantik to’n Bispeel schall ruchweg 150 Millionen Johr oolt wesen, wat in’n Vergliek to dat Öller vun de Eer man blots en lütte Tiet is. Fröhere ozeaansche Seerebeden weern t. B. Mirovia, Panthalassa, de Rheische Ozean, Japetus oder de Tethys.
In’n Snitt is de Ozeanbodden op de Eer in en Deep vun ungefähr 3,8 km to finnen. De Küstenverloop hangt nich blots vun de Form un vun de Laag vun de Kontinenten af, man ok vun’t Volumen vun’t Seewater. Dat gifft weniger Seewater, wenn veel Water in Form vun [Gletscher]]s op de Kontinenten bunnen un de welwiete Temperatur siet is. Denn liggt mehr Land free. ’N annern Grund vör Ännern vun de Küstenlien is dat Anböhren vun’n Bodden dör geologische Vörgäng.
[ännern] Seewater
Hööftartikel: Seewater
Dat Water in de Ozeanen geiht to’n Deel ok verloren. So warrt in’t Johr ruchweg 60 km³[1] dör Serpenteniseeren cheemsch in’n Ozeanbodden bunnen. Dorto kummt, dat ok de Sedimenten an’n Bodden mit Water sättigt sünd. Freesett warrt dat Water aver wedder in de Subdukschoonszonen, wenn de Eerdköst deeper induken deit un dör den Druck denn ok wedder cheemsch Vörgäng utlöst warrt.
De Waterkörper in en Ozean is nich gliekmatig vun baven na ünnen, man he ännert sik mit de Deep. Dat gifft grote, bestännige Waterbewegen, da as Seeströöm betekent warrt. An’n bedüdensten is dat so nöömte Weltwiete Födderband, wat en Tosamenspeel vun Seeströöm is, de veer vun de fief Ozeanen mitenanner verbinnt. De Strööm an de Bavenflachen un de deepen Strööm billt hier en weltwieten Waterkreisloop. Dorbi kann dat ok vörkamen, dat sik grote Waterwarvels billt in en Deep vun mehrere 1000 Meter[2]. Ok de MIddelozeaanschen Rüchenkünnt to’n Warvelbilln föhren[3]. Grote Waterwarvels vun 50 bit 200 km Dörmeter sünd al beobacht worrn, de sik över mehrere Weken hollen künnt un koolt Water ut de Deep bit an de Bavenflach transporteert[4].
An de Seebavenflach wiest sik Waterbülgen. Dat künnt unregelmatige Waterbewegen wesen, de dör den Wind utlöst warrt un över en Seegangskala quatifizeerbor sünd. Enkelte Bülgen oder Bülgenkoppels warrt as „Monsterbülgen“ betekent un sünd sünners gefährlich. De kamt dör Överlagern vun mehrere lütte Bülgen tostannen un künnt dorbi en Hööch bit to 25 m hebben. Noch gefährlicher künnt de so nöömten Tsunamis wesen, de buten op de See dör Eerdbeven an Seebodden entstaht un sik eerst in de Nöög vun’t Över hooch opschaukeln doot.
Dat Anböhren vun’n Seewater in’n Verloop vun’n Dag dör de Tiden is dorgegen regelmatig un warrt vun jemehr Utprägen her vun de geometrische Form vun de Küst beinflusst. Man, ok de Wind maakt in’n Ozean en Watertransport. Und dör de Corioliskraft kummt dat in de böversten Waterschichten bit ungefähr 50 m to en Proppentreckerstroom.
[ännern] Levensruum Ozean
Wenn man den Ozean as Levensruum bekieken deit, spelt dorbi vör allen dat mit de Deep afnehmende Sünnlicht en Rull. De böverste Zoon vun’n Ozean warrt vun veel Sünnlicht dörstrahlt un warrt as Euphotisch Zoon betekent. De Planten nütt hier över dat Sünnlicht de Photosynthees to’n Winnen vun Energie. Dorünner liggt de Disphotische Zoon, woneem blots noch noog Sünnlicht dor is, dat een wat sehn kann. In de Aphotischen Zoon dorünner gifft dat gor keen Sünnlicht mehr.
En wieter’t bedüdend Kennteken vun de Ozeanen is dat ünnerscheedliche cheemsche Verhollen vunvt Seewater in verscheden Deepen. Seeleevwesens as to’n Bispeel de Musseln, Korallen, Kalkalgen un Kieselalgen bruukt Calciumcarbonat un Siliziumoxid to’n Bo vun Skeletten un Schillen dör Biomineralisatschoon. Man, disse Biomineralen künnt cheemisch ok dör dat Sewater afboot warrn. För de Calciumcarbonaten Aragonit un Calcit gifft dat in Ozeanen en ünnere Deep. Noch deeper löst sik disse Mineralen vullstännig op. Man snackt dorbi ok vun de Carbonat-Kompensatschoonsdeepen, de för beid Mineralen ünnerscheedlich is.
De Deepenverlopp vun de Ozeanboddens warrt in mehrere Stopen ünnerdeelt: Toböverst liggt de Schelf mit Deepen bit to 200 m, de in’n geomorphologischen Sinn noch to’n Kontinent rekent warrt. Dorna slutt sik de Kontinentalhang an, de bit in en Deep vun 2.000 bit 3.000 m recken deit. Wenn dat noch deeper rünner geiht, snackt man vun dat Abyssal, dat bit 6.000 m Deep reckt. De deepste Stoop is opletzt dat Hadal.
Ünnerdelen vun Ozeanrebden künnt aver ok noch na annere Saken fastleggt warrn.
[ännern] Opdriftrebeden
Hööftartikel: Opdriftrebeet
Opdriftrebeden sind roor un kamt tomeist ok blots to sünnere Johrestieten vör. Se gifft dat vör allen an Westküsten vun Kontinenten un in’t Influssrebeet vun’n Passatwind. Disse gliekmatige Wind warkt jümmer in glieke Richt op de Seebavenflach in un schufft sotoseggen dat böverste warme Water na de apene See. Dordör kann dat relativ kole Water ut de Deep opstiegen. Dat kole Water hett to’n een Utwirken op dat öörtliche Klima un is to’n annern ok riek an Nehrstoffen un dorüm intressant för de Fischeree.
[ännern] Apen See
De apende Ozean maakt ruchweg 80 % vun de Flach vun’t Weltmeer ut, liekers warrt dor blots 1 % vun de Biomasse produzeert[5]. Dat Wassdom vun de Seeplanten (Phytoplankton) in dat oligotrophe Rebeet warrt vör allen dör dem Mangel an Stickstoff un Phosphor begrenzt. Bito fehlt ok wichtige Metallen as t. B. dat Iesen.
Grote Waterwarvels, de koolt, nehrstoffriek Seewater ut de Deep bit an de Seebavenflach bringen doot, künnt as en korttietig Opdriftrebeet ansehn warrn un föhrt to en explosionsoordig Anwassen vun’t Phytoplankton. Den lieken Effekt hebbt tropische Warvelstormen[6].
[ännern] Kontinentalschelf un -hang
Hööftartikels: Schelf, Kontinentalhang
De Övergang vun’t Fastland na de Deepsee warrt vun den mit to 200 m deepen kontinentalen Schelf, den anslutenden Kontinentalhang un opletzt den Kontinentalfoot billt.
De Schelfrebeten vun de Ozeanen bargt veel Nehrstoffen un sünd dorüm för de angrenzen Länner vun grote weertschoppliche Bedüden. Ut den Grund is rechtlich de Utslutende Weertschapszoon inricht worrn, um de – vundaag tomeist överfischten – Fischgrünnen un mögliche Lagersteden för Eerdööl un -gas ünner de natschonale Hoheit to stellen. In de EU gellt de Gemeensome Fischereepolitik.
In de tomeist ruhigen, 15 bit 40 m deepen Rebeden vun de Ozeanen mit felsigen Ünnergrund wasst Algen- oder Kelpwoolden. Kelp is en mehrzellig Alg, de wie all Seetangen an’n Seebodden verwörtelt is. In’t flache See- oder Wattrebeet op weken Bodden billt Planten ut de Familie vun de Seegrasplanten mitünner wiete Seegraswischen. De hebbt ok en grote Bedüden in’n Sinn vun de Ökologie, aver ok för de Küstenschuul.
Kaltwaterriffs finnt sik an’n Kontinentalhang, tyypscherwies in Deepen üm 1.000 m. Se sünd in Gefahr dör de Fischeree mit Schleepnetten
[ännern] Deepsee
Hööftartikel: Deepsee
De Deepsee is en Ozeanrebeet, dat opstunns blots vun ganz wenig Deepsee-U-Bööd utforscht worrn is un woröver de Wetenschap veel weniger weet as över annere Rebeden. Sünnlicht gifft dat dor gor nicht mehr un somit ok keen Planten. De Deepseefisch sünd t. B. op Biolumineszenz anwiest. De Deepsee ümfaat den Waterkörper un den Seebodden. Dor gifft dat even Deepsee-Flachen, Ünnerwaterbargens (Seamounts un Guyots), ünnerseeisch Bargens, de mitünner bit na de Bavenflach recken künnt, Deepseerinnen, Seedeepen un grote Deepseebeckens.
Mitünner gifft an an de middelozeaansch Rüchen hitte Borns, de Ierzschlämm aflagert. Se billt de Grundlaag för en egen Ökosystem, dat vullstännig unafhangig is vun’t Sünnlicht, un warrt as Black Smokers („Swart Rokerers“) betekent. In de Nöög vun Deepseerinnen gifft dat kole Borns, de ok Cold seeps oder Methanborns nöömt warrt. Se kamt dordör tostannen, dat ut den Seebodden Water utströömt, dat to’n Bispeel mit Methan un Swevelwaterstoff anriekert is. Ok disse Borns künnt de Grundlaag för en vun’t Sünnlicht unafhangig Ökosystem wesen.
[ännern] Ozeanen op annere Planeten
Dat Vörkamen vun Ozeanen is nich blots op de Eer begrenzt. De Wetenschopplers gaht dorvun ut, dat sik ünner de bannigen Iesköst vun den Jupitermaand Europa en groten Ozean anfinnt, de den helen Maand ümsluten deit. Dat glieke kann ok op annere Maanden vörkamen as to’n Bispeel op Ganymed oder Kallisto. Henwiesen düüdt dorop, dat ok de Planet Mars in de fröhe Tiet vun sien Entwickeln apene Waterflachen opwiest hett. Lüttere Ozeanen oder Seen ut Kohlenwaterstoffen (Methan, Ethan) warrt op den Saturnmaan Titan vermodt, de möglicherwies dat ganze Jahr oder ok blots tietwies dor sünd.[7]
Wat dat ok op de groten Gasplaneten Jupiter, Saturn, Uranus un Neptun villicht ok Schichten ut fletige Phasen ut Helium oder Waterstoff geven deit, dat weet opstunns noch nümms.
[ännern] Kiek ok
- Ozeanografie
- Ozeaneum
- Herkamen vun’t Water op de Eer
[ännern] Borns
- ↑ R. Oberhänsli: Warum sind die Ozeane nicht längst trocken?
- ↑ Leibniz-Institut för Seewetenschoppen: Warvel in de Deepsee (hdt.)
- ↑ scinexx.de: Deepseeschluchten as Resenmischanlaag
- ↑ CSIRO Australia: Craig Macaulay, Ocean robots explain NSW cold water temperatures
- ↑ David Voelker: Vörkamen un Verdelen vun biogen Sedimentev (hdt.)
- ↑ NASA Data Shows Hurricanes Help Plants Bloom In 'Ocean Deserts'
- ↑ ESA: Cassini’s new view of land of lakes and seas
