Их Британи

Чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиагаас


Төрийн далбаа	Хааны сүлд

Уриа
Dieu et mon droit (Франц)
Бурхан ба миний эрх

Төрийн дуулал
God Save the Queen
Бурхан Хатан хааныг аврагтун

Нийслэл Лондон

Албан ёсны хэл(нүүд) Англи
мужуудын албан ёсны хэлүүд олон байгаа

Засаглал Парламентын ардчилал ба Үндсэн Хуульт хаант засаг

- Хатан хаан II Элизабет

- Ерөнхий сайд Гордон Браун

Тусгаар тогтнолын үйл явдлууд

- Холбооны гэрээнүүд 1707 оны 5 сарын 1

- Холбооны гэрээ 1801 оны 1 сарын 1

- Англи-Ирландын гэрээ 1922 оны 4 сарын 12

Европын холбоонд элссэн 1973 оны 1 сарын 1

Газар нутаг

- Нийт 244,820 км² (79-д)

- Ус (%) 1.34

Хүн ам

- 2006 оны тооцоо 60,587,300 (22-д)

- 2001 оны тооллого 58,789,194

- Нягтшил 246/км² (48-д)

ҮНБ 2007 оны тооцоо

- Нийт $2.398 триллион (5-д)

- 1 хүнд оногдох ҮНБ US$45,301 (9-д)

ХХИ (2005 он) 0.946 (16-д) – өндөр

Мөнгөн тэмдэгт Фунт (£) (GBP)

Цагийн бүс UTC+0

- Зун UTC+1

Улсын домэйн нэр .uk ба .eu

Утасны код +44

Их Британи Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улс (Англи хэл: The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) буюу Их Британи нь Европын баруун хойд талд орших арлын орон юм. Энэ улс нь Их Британи арал, Ирланд арлын зүүн хойд тал, мөн олон жижиг арлаас тогтоно. Умард Ирланд нь дангаараа өөр улстай газраар хиллэдэг. Энэ хилийг эс тооцвол Их Британи нь Атлантын далай, Умард тэнгис, Английн суваг, Ирландын тэнгисээр хүрээлэгдэнэ. Хамгийн том арал болох Их Британи нь Чаннел таннелаар (орчуулбал Сувгийн туннель) Францтай холбогддог.

Нэгдсэн Вант Улс нь Англи, Шотланд, Уэльс, Умард Ирланд гэсэн 4 улсаар бүрдсэн нэгдсэн улс юм. Энэ улс нь парламентийн системээр удирдуулдаг бөгөөд засгийн газар нь нийслэл Лондонд оршдог. Мөн Үндсэн Хуульт хаант улс бөгөөд төрийн тэргүүн нь Хатан хаан II Элизабет юм. Сувгийн арлууд болон Мэн арлаас тогтсон Титмийн газрууд (Crown Dependencies) нь албан ёсоор улсын эзэмшил боловч Нэгдсэн Вант Улсын хэсэг биш, харин түүнтэй холбоо үүсгэдэг. Нэгдсэн Вант Улс нь хуучин Британийн эзэнт гүрний хэсгүүд байсан, 14 гадаад харъяат газартай. Британийн эзэнт гүрэн нь дэлхийн хуурай газрын бараг дөрөвний нэгийг эзэлж, түүхэндэх хамгийн том эзэнт гүрэн байжээ. Энэ гүрнээс шууд шалтгаалж Канад, Австрали, Шинэ Зеланд, Энэтхэг, Пакистан, Өмнөд Африк, Сингапур, Шри Ланк, АНУ гэх мэт улсуудад Британи нь ихэд нөлөөлж, нөлөөлөл нь тэдгээрийн хэл, соёл урлаг зэрэгт ажиглагдана. Хатан хаан I Элизабет нь Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрллийн (Commonwealth of Nations) тэргүүн хэвээр үлдсэн бөгөөд гишүүн орнуудын төрийн тэргүүн юм.

Нэгдсэн Вант Улс нь өндөр хөгжилтэй орон бөгөөд эдийн засаг нь дэлхийд зургаад (худалдан авах чадварын паритетаар тооцсон ҮНБ) эсвэл тавд (номиналь ҮНБ) орно. 19 ба 20-р зууны эхэн үед дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрэн байсан боловч дэлхийн хоёр дайн, 20-р зууны сүүл үед тохиолдсон эзэнт гүрнийх нь задрал зэргээс шалгаалж дэлхийн ажил хэрэгт тэргүүлэгч байр суурьтай оролцох явдал нь багасчээ. Гэлээ ч гэсэн эдийн засаг, соёл урлаг, цэрэг арми, улс төрийн нөлөө нь их бөгөөд цөмийн зэвсэгтэй орон юм. Нэгдсэн Вант Улсын цэрэг, хамгаалалтанд зарцуулах мөнгөний хэмжээ нь дэлхийд хоёрт эсвэл гуравт (тооцоолох аргаас шалтгаална) орно. НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүн бөгөөд Европын холбоо, Их Найм, НАТО, Дэлхийн худалдааны байгууллага, Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл зэрэг байгууллагуудын гишүүн юм.

[Засварлах] Түүх

^{Энэ хэсэг хэт богино байна. Үүнийг өргөжүүлж Википедиад туслаарай.}

Британи буюу Britain гэдэг нэр нь Грек, Латин гаралтай, эртний Селтик үг гэж үздэг. Англи-Саксон гаралтай Селтчууд Британийн аралд ирж суурьшсан цагаас Британи гэдэг нэр хэрэглэгдэх болсон байна. МЭӨ 55-54 онд Юлий Цезарийн хийсэн аян дайнаас хойш Британичууд болон Ромчуудын хоорондын холбоо бий болж, МЭӨ 43 он гэхэд Өмнөд болон зүүн Англи төдийгүй Уэльс, Шотландын нам дор хэсгийг Ромчууд эзлэн авч, ноёрхолоо тогтоож байrжээ. Ромын ноёрхол бутран унаж байсан 409 оны гэхэд Хойд Европоос Англичууд, Саксончууд болон Жутисууд Британийн хойгт түрэн орж ирснээр жижиг жижиг ханлигууд бүрэлдэж, тэдний дотроос Нортхумбриа, Мерсиа, Вессекс зэрэг ханлигууд ээлж дараалан хүчирхэгжиж ирсэн, тэдгээрийг "Англичууд" гэж нэрлэх болсон байна. Англи" (England) гэдэг нь 5 дугаар зууны үед ромчуудыг түлхэн гаргаж, Британийн дунд хэсэгт ноёрхлоо тогтоосон эдгээр овог,аймгуудын нэг болох Герман гаралтай Англичуудын нэрнээс үүсэлтэй. Тэдгээр овог, аймгуудын дотроос 924-939 онд эрх барьж байсан Атцилстан "Британийн хаан" гэдэг хэргэмийг анх хэрэглэж байсан бөгөөд 954 онд Английн Нэгдсэн Эзэнт улс тогтжээ.

Одоогийн Хатан хааны гэр бүл эртний Вессексийн хааны удамтай холбогддог бөгөөд иймээс ч 1999 онд Хатан хааны бага хүү Хун тайж Эдвард Вессексийн Гүн цол хүртсэн байна.

10-р зууны үед Скандинавиас орж ирсэн Викингүүдэд Вессексийн хаанчлал ялагдаж, Даниудын ноёрхол тогтсон бол 1066 онд Английг Францаас гаралтай Норманчууд эзлэн авч, Нормандын Ван Виллям хаан ширээнд заларч I Виллям хаан гэж нэрлэгдэх болж, Францчууд 3 зууны турш ноёрхож, Британийн албан ёсны хэл нь франц хэл байсан байна.

1536-1542 онуудад хаанчлаж байсан VIII Хэнрийн үед Англи, Уэльс засаг захиргааны хувьд албан ёсоор нэгдэж, Хатан хаан Анны үед 1707 онд Англи, Шотландын холбоо байгуулагдсан ажээ.

[Засварлах] Засаг захиргаа болон улс төр

Нэгдсэн Вант улсын хууль тогтоох дээд байгууллага нь Британы Парламент юм. Хаан ширээ, Лордуудын танхим (House of Lords), Төлөөлөгчдийн танхим (House of Commons)-аас бүрддэг. Гэхдээ ихэвчлэн Хаан буюу хатан хаан үйл ажиллагаанд оролцдоггүй. Өнөө үед төлөөлөгчдийн танхим ихэнх үүргийг гүйцэтгэж танхимын гишүүнийг Парламентын гишүүн гэдэг. Ямарч шинэ хууль, өөрчлөлт, хориг, татвар ноогдуулалт тэдний шийдвэргүйгээр тавигддаггүй. Мөн иймд орон нутгийн бүх удирдлага Парламентийн шийдвэрээр хөдөлдөг. Засгийн газрын гишүүд, ерөнхий сайд нар нь аль нэг танхимын гишүүн байх бөгөөд төлөөлөгчдийн танхимд үүрэг хүлээж байдаг. Харин Лордуудын танхим нь Британы шүүх тогтолцооны дээд байгууллага болдог байна.

[Засварлах] Төлөөлөгчид

Төлөөлөгчдийн танхим нь 659 гишүүдтэй бөгөөд тэнцвэртэй тойргуудаас Британы 18 нас хүрсэн иргэдээс сонгодог. Парламент дээд тал нь 5 жилээр сонгогдож, улс төрийн шаардлагын улмаас ерөнхий сайдын санал болгосноор сонгуулийг зохион байгуулж болно. Хэрвээ засгийн газар, төлөөлөгчдийн танхимд олонх болсон намаас бүрдвэл эсвэл төлөөлөгчдийн танхимаар итгэл хүлээлгэхгүй гэж үзвэл огцорно. Дахин сонгууль гурван долоо хоногийн дотор явагдах ёстой.

[Засварлах] Лордууд

Лордуудын танхим нь Английн сүмүүдийн хамба нар, угсаа залгамжлагчид, язгууртнуудаас Хатан хааны томилсон 1200 гаруй гишүүнтэй. Нэгэн цагт тэд төлөөлөгчидтэй адил эрхтэй байжээ. Лордууд хуулинд нэмэлт тусгал, заавар болон боловсронгуй болгох эрхтэй.

[Засварлах] Орчин үеийн Парламент

19-р зуунаас төлөөлөгчдийн танхим ардчилагдсан байна. 1832 оны Их Шинэчлэлтийн Төсөл нь дунд ангийханд сонгогдох эрхийг олгож, 1867, 1884 оны тогтоолоор ажилчин ангийхан сонгогдох боломжтой болов. 1885 онд тэгш сонгуулийн тойргийг болгосон. 1911 оны парламентийн шийдвэр нь Лордуудын танхимын эрхийг хасжээ. 1918 онд анх 30 настай эмэгтэй хүн сонгогдож 1928 онд 26 настай эмэгтэй сонгогдож байв. 1969 оноос сонгогдох эрхийн доод насыг 18 болгож багасгасан. 1707 оны Англи Шотландын холбоо нь Парламентад 16 Шотланд язгууртан, 45 төлөөлөгчийг оруулжээ. 1800 онд Ирландтай холбоо байгуулснаар 32 язгууртан, 100 төлөөлөгчийг нэмж оруулсан хэдий ч 1922 онд Ирландын тусгаар улс бий болсноор тэд гарсан.

Британы хууль, парламент нь бусад олон улсын загвар болсон нь "Парламентуудын эх" гэж нэрлэгдэхэд хүргэжээ.

[Засварлах] Хаант ёсон

Англичууд хаанаа тєрийн тэргүүн гэхийн зэрэгцээ үндэсний эв нэгдлийн бэлгэ тэмдэг гэж хүндэтгэнэ. Хаант ёс Англид мянгаад жил үргэлжлэхдээ ганцхан удаа түр хугацаагаар тасалдаж байжээ.Энэ нь 1649-1660 оны хооронд Бүгд найрамдах улс байсан хугацаа юм. Английн хаан бол мєн нєхєрлєлийн 15 орны билэг тэмдэг тєрийн тэргүүн тул түүний тєлєєлсєн амбан захирагч тухайн орны тєрийн тэргүүнд тооцогддог. Энэ хүнийг нєхєрлєлийн орны эдийн засгийн газрын єргєн мэдүүлснээр Английн хаан єєрийн тєлєєний хүнээр томилно. Хаан нь ерєнхий сайд, сайд нар, шүүгчид, зэвсэгт хүчний том тушаалтан, амбан захирагчид, элчин сайд, сүмийн хамба нарыг томилдог. Хаан гэмт хэрэгтэнд єршєєл үзүүлдэг бєгєєд хүмүүст цол хэргэм, одон тэмдэг шагнана. Олон улсын харилцааны хувьд хаан дайн зарлах, энхийг тогтоох, гадаад улсын хүлээн зєвшєєрєх, гэрээ батлах, нутаг дэвсгэрийн асуудлыг шийдэх эрхтэй. Хааны тєрсєн єдрийг Английн үндэсний баяр болгон тэмдэглэдэг. Одоо үед Английг хатан хаан П. Елизавет толгойлж байна. Энэ эмэгтэй 1895-1952 онд хаан агсан VI Георгийн ууган охин билээ. 1926 онд тєрсєн Елизавет 1952 онд 26 настайдаа хаан ширээнд заларч 46 жил Англи гүрнийг толгойлж байна. Хатан хаан бол дэлхийд тэргүүлэгч цєєхєн баячуудын нэг юм.

Хатан хаан 3 хүү, нэг охинтой бєгєєд 1948 онд тєрсєн ууган хүү Чарлез үе залгамжлах хун тайжаар зарлагдсан билээ. Одоо 50 настай энэ хунтайж Кембрижийн их сургуулийг тєгсєєд дараа нь нисэх онгоцны сургууль хийж, цэргийн нисэх онгоц, далайн цэргийн усан онгоц жолооддог болсон байна. Эхийгээ дагаж дэлхийн олон улс орноор аялан, гадаадын тєр, Засгийн газрын тэргүүнүүд, дэлхийн нэрд гарсан олон хүнтэй уулзаж нэг үгээр хэлэхэд тєрийн жолоодох боловсрол, дадлага хангалттай эзэмшсэн байна. Харц гаралтай Диана Спенсер гэдэг эмэгтэйтэй гэрлэж байсан нь хаанчлалын ёсонд гарсан шинэчлэл байв.

[Засварлах] Газар нутаг

Их Британи нь 244,820 км² нутагтай бөгөөд, усаар хїрээлэгддэг арлын орон юм.

[Засварлах] Уур амьсгал

Их Британи нь ерєнхийдєє баруун урд зїгийн салхи давамгайлсан, жилд дундажаар 1,200 мм хур тундас унадаг, агаарын хэм хамгийн доод тал нь –10, хамгийн дээд тал нь +32 орчим, зєєлєн, дулаан уур амьсгалтай.

[Засварлах] Гадаад холбоос

Commons: United Kingdom - зураг, медиа материалууд

v • d • e Их Найм
Франц \| Итали \| Канад \| Герман \| Америкийн Нэгдсэн Улс \| Их Британи \| Япон \| Оросын Холбооны Улс