Lach de Aral
Da Wikipedia.
 |
Quest articol chì l'è assee ben faa e l'è mia de trà via | |
 |
Cheest artícul al è scrivüü in koiné uçidentala, urtugrafía ünificada. |
Cuntegnüü |
[Mudifica] In generaal
Ul lach de Aral (Kazak: Арал Теңізі, Aral Tengizi; Uzbeech: Orol dengizi) a l'è un lach in de l'Asia de mèzz; a l'è spartii tra i staat del Kazakistan a nòort e Uzbekistan a süüt. Ul lach de Aral a l'è ul teàter, a partí da i ann '60, de vün dii püssee graant disàster ambientàj in del pianéta Tèra. Da chii ann lí ul lach l'à perdüü la plüpaart de l'aqua ca ga rivàva da i sò dü aflüeent principàj (l'Amu Darja e ul Syr Darja); cumè resültaa, ul lach al s'è strengiüü e l'à perdüü i 3/4 de la sò süperfiis.
Un ólter prubléma a l'è la presénza de un cénter de ricérca sü i aarm biulògich in sü un isulèta (Vozhrozhdenija) ca, una völta, la sa truvàva in mèzz al lach; adèss, cunt ul livèll de l'aqua dii meter püssee in bass, l'isula l'è dree a fass areent a la teraférma, cunt tütt i perícul ca g'inn de inquinameent del teritòri.
La sciresína in sü la turta l'è representàda dal fatt ca i paisàn de la zòna in dree a duperà da almaanch cinquant'ann fertilizaant mineràj per cercà de mejurà i caamp de cutún de l'àrea: tütt 'stu càrich de sàj l'à gemò purtà a inquinameent del terén.
[Mudifica] Stòria
I guvernaant de l'Üniun suviética, in del 1918, ann decidüü de duperà l'aqua purtàda da i dü graant fiümm de la zòna, l'Amu Darja e ul Syr Darja, de bagnà ul desèrt per fà crèss riis, melúni, cereàj e, suratütt, cutún.
I lauur de custrüzziun del canaal de irigazziun a inn cumenciaa in dii ann '30; a erenn faa mal, e un muntún de aqua la nava strasàda per evapurazziun u assurbimeent in del terén sècch (ann calculaa ca dal püssee impurtaant dii canàj, ul Qaraqum, dal 30 al 70% de l'aqua la rivàva no indue la gh'era de rivà).
Rivaa al 1960, una quantità de aqua tra 20 e 50 chilòmeter cübich a l'ann la nava a la tèra invéci de nà al lach: dunca, ul lach l'à cumenciaa a stréngess. Tra ul 1961 e ul 1970, ul livèll de l'aqua in del lach al s'è sbassaa de vint ghèj l'ann; in dii dees ann sücessiif, 'sti vint ghèj chí a inn diventaa cinquànta u sessànta; in dii ann '80, sèmm rivaa a vutànta-nuànta ghèj de mègn ugni ann. Cunt tütt 'stu sbassameent, la quantità de aqua duperàda per l'irigazziun la cresséva ann per ann (in del 1980 sa na catàva ul dupi del 1960), vist ca l'agricultüra la rendéva bègn.
I suviétich inn minga restaa lí quand s'inn curgiüü ca ul lach a l'era dree a sbassàss: adiritüra, l'erenn prevíst un muntún de teemp prima, e al ga paréva natüraal, c'al g'era de sparí in d'una quaj desèna de ann; ul lach, seguunt luur, a l'era una spéci de "eruur de la natüra", e dunca nigútt de mal s'al scumparíva.
[Mudifica] I nümer del disàster
In del 1960, l'Aral a l'era ul quartu lach del muunt per dimensiun, cunt una süperfiis de 68.000 km² (a stèmm) e un vulüüm de 1.100 km³; la salinità média l'era areent a 10 g/l.
Rivaa al 1998, la süperfiis a l'era de 28.687 km² (l'utàf del muunt), e la salinità l'era rivàda a i 45 g/l.
In del 2004, ul lach al s'era strengiüü ammò, fin a rivà a 17.160 km², 1/4 de la sò area uriginaal, e l'era ammò dree.
In del 1987 ul restringimeent l'à pruvucaa la spartizziun del lach in dü lach difereent, l'Aral setentriunaal e l'Aral meridiunaal; adiritüra, ul lach meridiunaal al s'è ülteriurmeent spartii in dü basítt.
Anca ul clima a l'è cambiaa: l'è turnà de tiip cuntinentaal desèrtich, quand invéci prima sa vedèvenn dii piööf purtaa da l'evapurazziun de l'aqua del lach.
[Mudifica] L'ambieent
L'ecusistéma del lach de Aral e del delta dii dü fiümm ca ga sa trann deent l'è staa quasi desfaa, sia in dii paart indue l'aqua l'è evapuràda sia in quèj ammò quataa da aqua, ma cunt prubleem de salinità.
Ul lach c'al sa tira indree al lassa un teritòri de pianüür cumpletameent quataa de sà, sia natüraal sia pruenieent da i fertilizazziun chímich; 'stu sà chí al vègn spantegaa dal veent, e inscí la zòna quatàda da sà e púlver tòssich la crèss.
Cumè resültaa, anca i geent ca vívenn intuurn al lach g'ann prubleem de salüüt (càncher, maladii a i pulmúni) e de mancànza de aqua de béf.
Un ólter prubléma a l'è ca, in del passaa, g'erenn dii cità ca surgévenn in sü i riiv del lach, e scampàvenn de pèsca; adèss, cunt ul lach a desènn de chilòmeter de distànza, chii cità chí ann perdüü i sò ecunumii: naff da pèsca a vègnenn bandunaa in del bèl mèzz de la pianüra, in mèzz a i cruust de sà, e i cità sa svöjenn.
[Mudifica] Ul futüür del lach de Aral
Inn staa faa, suratütt in dii ültimm ann, dii lauur per cercà de mètt a pòost un puu i ròpp: per esémpi, inn staa metüü a pòost i canàj de irigazziun dal Syr Darja, per strasà un puu mègn de aqua. Ul guvèern del Kazakistan l'à custrüii, dal 2003, una diga in mèzz a i dü lach setentriunaal e meridiunaal. 'Sti laurà chí ann permetüü de fà crèss ul livèll del lach setentriunaal fin a cunsentí la navigazziun e la pèsca.
Una sitüazziun diferénta a l'è dree a vívela ul lach meridiunaal, deent in del staat püssee póor del Uzbekistan: un quaj vün al càlcula ca ul lach meridiunaal al pudarà scumparí in una quindesèna de ann. In de l'estaa del 2003, al paréva ca ul lach a l'era dree a sügàss püssee a svèlta del prevíst: in de la paart püssee prufúnda, l'aqua in fuunt l'è püssee salàda de chèla in süperfiis, e, dunca, dumè la paart de aqua al vóolt la sa sculda in estaa; cumè resültaa, l'evapurazziun l'è püssee ràpida de chèll ca sa prevedéva.
In dii ann inn staa prupòost difereent sulüzziun al prubléma:
- mejurà i canàj de irigazziun;
- istalà impiaant de desalinizazziun;
- duperà varietà de cutún ca g'ann büsògn de mègn aqua e mègn fertilizaant per crèss;
- fà desléngua i giazzee del Pamir, e duperà l'aqua per impiení ul lach;
- ciapà aqua dal fiümm Volga, Ob e Irtysh; 'sta sulüzziun chí la paar però pésc del prubléma. [1]
In pagameent, ul guvèern de l'Uzbekistan l'à faa savè ca un cunsòrzi (creaa in del setember 2005) de cumpagnii petrulífer l'à cumenciaa i lauur per tirà in pè caamp per cavà petròli e gas natüraal in de la zòna del lach.
[Mudifica] La quistiun de l'isula de Vozhrozhdenija
In del 1948, un laburatòri süper segreet de riceerch sü i aarm biulògich l'è staa metüü a pünt in sü un isulèta ca alúra la sa truàva in mèzz al lach; in del 1992, quand l'è cruàda l'Üniun Suviética, l'ísula l'è stada bandunàda.
Una spedizziun scentífica, un quaj ann dòpu, l'è riüssída a pruà ca l'ísula l'è stada duperàda per ann cumè sitt de prudüzziun, de test e a la fin cumè ruéra de aarm biulògich. In del 2002, cunt un prugètt urganizaa da i Staat Ünii cunt l'assisténza de l'Uzbekistan in staa truaa e netaa sü 10 sitt indue g'erenn spòor de antràss.
