Soviet-Uniono

De Wikipedio

Soviet-Uniono, Sovietia, Uniono di Socialista Soviet-Republiki (Soyuz Sovetskih Socialisticheskih Respublik, SSSR) esis stato quo existis de 1922 til 1991. Olu esis l'unesma komunista stato, en qua nur la komunista partiso esis posibla.

Soviet-Uniono esis en Europa ed Azia. La chefurbo esis Moskva. Dum lua existo lua areo kreskis, ma omnatempe olu esis la maxim granda stato en mondo. Quar statala formacuri fondis Soviet-Uniono, ma, dum la fino di lua existo, Soviet-Uniono konsistis ek 15 sovieta-republiki. Lor sua krulo, olu havis areo de 22,4 milioni km². Tatempe populeso esis pluse 300 milioni.

Soviet-Uniono ed anke Ukrainia e Bielorusia esis membro di Unioninta Nacioni. Pluse Soviet-Uniono esis permanenta membro di Sekureso-Konsilero di Unioninta Nacioni. Nuna federativa republiko di Rusia esas epigono di Soviet-Uniono.

[redaktar] Ante Soviet-Uniono

En Rusia cari administris lando despotale. Dum la regno di Nikolai 2ma populo ofte revoltis demandante plusa demokratio e libereso, quankam la caro ne voluntis realigar chanji en la socio. En 1906 la populo revoltis ed igis caro fondar senato, dumo, ma pokope la dumo perdis sua povo retroe a caro. Sociala ne-egaleso efektigis, ke extremista-sinistra idei ganis vasta suporto che proletario.

Ye 1914 komencis unesma mondo-milito, en qua anke Rusia patroprenis. La populo fatigeskis pro la milito ed esis nekontenta a la caro. Revolucionala idei ardoris che soldati ed agrokultivisti. Ye 1917 en februaro la revoluciono explozis e la caro esis impulsita rezignar. La dumo e provizora rejimo da Aleksandr Kerenski kaptis povo, ma olu prolongis la milito. La stando en la lando duris tensa ed dum oktobro (segun anciena kalendaro, nun novembro) mikra grupo di komunisti kaptis la povo. Pose l'evento nomesis Granda Oktobral Revoluciono.

Revolucionisto Vladimir Lenin e bolsheviki (komunisti) komencis administrar ma li recevis vasta rezisto. En Rusia interna milito sangoza inter le Reda (socialisti) e le Blanka (caristi) komencis. Parti ek anciena imperio di Rusia (Polonia, Finlando, Estonia, Latvia, Lituania ed Ukrainia) vizis nedependenteso. La populi di naskinta stati partoprenis la milito en multa manieri: samatempe ca militi esis militi pro propra nedependenteso e generale kontre sinistristi. En Rusia bolsheviki, note Lev Trocki, fondis Red-Armeo qua pos nemulta yari, ye 1922, vinkis la Blanki e koalisinta povi.

[redaktar] Unesma yari di Soviet-Uniono

Rusia, Ukrainia, Bielorusia e soviet-republiki di Transkaukasia fondis ye 30 di decembro 1922 la Soviet-Uniono, qua divenis la unesma komunista stato en mondo. Ye 1925 unionis su anke Turkmenistan ed Uzbekistan e ye 1929, Tadjikistan.

Vladimir Lenin mortis ye 1924, ed onu komencis administrar la stato kolegiale. Quankam reale Lev Trocki e Yosif Stalin kombatis por la povo. Trocki deziris extensar revoluciono en la tota mondo ma Stalin pensis krear socialismo en un stato. Stalin vinkis la kontesto por la povo e finale Trocki esis exilita. Ganinte povo Stalin komencis administrar kom despoto.

Stalin modernigis l'agrala stato. Onu socialigis l'agrokultivo kreante sovhozi (di stato) e kolhozi (kolektivala). Ca ago efektigis famino en la lando, e nulu savas, quanta homi mortis pro hungro. Giganta centri industriala fondesis e la lando urbizis. Stalin kreis totalitara stato kun sekreta servo (NKVD, GPU, pose KGB). En Soviet-Uniono omni suspektis ke altru realigis anti-sovieta ago. En paranoyal atmosfero homi esis arestita e sendita a koncentreyi o simple exekutita. En arkipelago di koncentreyi (GULAG) prizentita da Alexandr Soljenicyn multa homi mizeris dum multa yari.

[redaktar] Soviet-Uniono dum duesma mondomilito

Ante mondomilito Soviet-Uniono demandis arei en la landi havanta limiti kun su en la westajo, nome: (Finlando, Estonia, Latvia, Lituania) por protektar su kontre nacista Germania. Mikra Baltika stati esis forcita donar al Soviet-Uniono bazi e portui, ma Finlando ne voluntis donar sua sulo a nepropra armeo. En autuno di1939, ye la (30 di novembro) Soviet-Uniono atakis Finlando e Vintro-milito komencis. Pro la atako Soviet-Uniono esis exkomunikita ek Ligo di la nacioni. La milito duris til 13 di marto 1940 ma Soviet-Uniono ne sucesis konquestar Finlando qua perdis c. 10 % ek sua sulo.

Soviet-Uniono e Germania subskribis pakto pri ne-atako, ma tamen Germania atakis ye 1941 Soviet-Uniono. Finlando partoprenis la milito kontre la Soviet-Uniono por retroganar la perdita sulo. En la komenco la Soviet-Uniono retretis, ma Stalin sucesis kolektar suficanta forco por represar l'invado e dum yaro 1943 la Fortuno translacis su aden la sovieta latero. Soviet-Uniono tre mizeris dum duesma mondomilito perdinte milioni de homi. La vinko en milito igis Soviet-Uniono mondala super-povo.

[redaktar] Soviet-Uniono pos duesma mondomilito

Pos mondomilito Soviet-Uniono expansis sua influenco en Est-Europa. Estonia, Latvia, Lituania e Moldova esis konektita a Soviet-Uniono kom sovieta republiki, e Polonia, Chekoslovakia, Hungaria, Rumania, Bulgaria e la estala parto di Germania divenis pokope socialista stati sub Sovietiala komando. La skismo inter Ocidento ed Oriento profundeskis e kolda milito inter idei komencis.

Ye 1953 Yosif Stalin mortis. En la komenco troiko (trio) Hrushchev–Malenkov–Molotov administris la stato, ma ye 1958 Nikita Hrushchev esis elektita kom chefo di la komunista partiso, e talamaniere, di la stato. Ja ye 1956 Hrushchev revelabis la obskura e kruela latero di Stalinismo. La atmosfero en lando divenis plu libera. Tekniko progresis en la lando: la Soviet-Uniono konstruktis sua atomala e hidrogenala bombo, e sendis unesma sputniko (satelito) aden la kosmo ye 1957, la unesma homo ye 1961. La Soviet-Uniono provokabis Usa en kontesto, e semblis, ke Soviet-Uniono esos vinkanto.

Quankam regresiva povi en lando esis nekontenta a Hrushchev. Li pensis, ke la des-stalinigo da Hrushchev mustas finar, e nova chefo, Leonid Brejnev esis elektita. Dum la regno di Brejnev la vivo en Soviet-Uniono esis sekura ma pasableta (ecepte cirko) mem en komuna chambraro e omna libera pensi esis konsiderita kom anti-sovieta.

En mondo Soviet-Uniono ganis sempre plusa autoritato e hegemonio vinkante en sua latero multa nova stati en Afrika ed Azia, note India. Dum 1970a yari Soviet-Uniono atingis en armala kontesto la nivelo di Usa, gravigas malada ekonomio.

[redaktar] Finala tempo di Soviet-Uniono

1980a yari esis la finala fazo di Soviet-Uniono. Leonid Brejnev mortis ye 1982, e pos ilu esis chefo di stato kurte Yuri Andropov e Konstantin Chernenko. Ye 1985 yuna Mihail Gorbachov esis elektita. Ilu komprenis, ke homi bezonas libereso, ed ilu deziris altrigar – inter limiti di la socialismo – la lando per nova politiko. Chernobyl-katastrofo. Per perestroiko (nova konstrukto) e glasnosto (klareso, transparenteso) ilu duktis la stato a nova voyo. La rezultajo di la nova politiko ne esis ta quan Gorbachov expektis, pro ke sovieta homi e nacioni prenis la povo en sua propra manui. Ye 1987 Boris Yelcin parolis en la Central Komitato di Partiso tre kurajoze kontre partisala elito e korupteso di la lando ganante suporto di populo ed auritato che homi.

Ye 1989 senatani, insistanta novigi, vinkis la elekto. Exkavisti strikis e la ekonomiko falis en krizo. Omnaloke en Soviet-Uniono diversa nacioni komencis persekutar una la altra. Hegemonio en Est-Europa esabis ja perdita e Berlin-Muro krakis ye 9 di novembro.

Ye 1990 en Moskva 200.000 homi demandis altrigi e novigi en la lando. Estonia, Latvia e Lituania votis por lua nedependenteso. Ye 19 di agosto 1991 regresiva grupo kaptis la povo, ma la kapto ne sucesis. Boris Yelcin kuraje agis kontre povo-kaptanti samatempe kam Gorbachov esis guardita en sua dacho (vilao) Krimeala. Pose Boris Yelcin esis elektita kom prezidanto di Rusia. Ye 26 di decembro 1991 la chefi di Rusia, Bielorusia ed Ukrainia rezolvis cesigar Soviet-Uniono e krear Komunajo di Nedependanta Stati por ex-sovieta stati.