Teangacha Tuircice

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.

Grúpa tábhachtach de theangacha is ea iad na teangacha Turcacha nó na teangacha Tuircice a labhraítear sa Mhion-Áise agus i Lár na hÁise. Tá teangacha Tuircice ó dhúchas ag 180 milliún duine.

Is iad na príomhthréithre is dual do na teangacha seo go léir ná comhcheol na ngutaí agus an táthú. Is éard atá i gceist le comhcheol na ngutaí ná go mbíonn gutaí den chineál chéanna (gutaí cúil nó gutaí tosaigh) le cloisteáil ar fud an fhocail go léir, agus caithfidh gutaí na n-iarmhíreanna a bheith ar aon chineál le gutaí an tamhain. Is é is brí leis an táthú, arís, go gcuirtear iarmhír i ndiaidh a chéile leis na focail sna teangacha seo, agus ciall nó tasc ar leith ag dul le gach iarmhír. Mar shampla, sa Tuircis féin, deirtear

• çocuk-lar-ınız-ı: çocuk "páiste", -lar- (uimhir iolra), -ınız- "a gcuid", -ı (an tuiseal cuspóireach) "a gcuid páistí", "a gclann" (sa tuiseal cuspóireach, mar shampla "chonaic siad a gclann/a gcuid páistí"

• gülüş-ler-iniz-i: gülüş "gáire" -ler- (uimhir iolra), -iniz- "a gcuid", -i (an tuiseal cuspóireach) "a ngáirí" (sa tuiseal cuspóireach arís, mar shampla "chuala muid a ngáirí" nó "lig siad a ngáirí").

Tabhair faoi deara, anois, gurb ionann -lar- agus -ler-, mar shampla, ó thaobh an tasc de atá acu sa ghramadach: seasann an dá iarmhír seo don uimhir iolra, ach braitheann sé ar an gcineál gutaí atá i dtamhan an fhocail féin, cé acu leagan den iarmhír seo a úsáidtear. San fhocal çocuk, níl ach gutaí cúil ann, agus mar sin, cuirtear an leagan -lar- leis, ós guta cúil é [a], ach san fhocal gülüş, níl ach gutaí tosaigh ann, agus mar sin, is é an leagan -ler- a chuirtear leis.

Cuir sonrú sa litir aisteach sin ı. Fuaimnítear í cosúil leis an gcomhcheangal litreach úd /ao/ sa Ghaeilge, is é sin, mar ghuta cúil a fhreagraíonn don ghuta tosaigh "i". Sa Tuircis, tá sé riachtanach an dá chineál "i" a aithint thar a chéile, agus mar sin, is comharthaí do ghutaí difriúla iad an t-i gan ponc (I ı) agus an t-i faoi phonc (İ i). Anois, agus na teangacha Tuircice iar-Shóivéadacha ag éirí as an aibítir Choireallach, is minic a bhaineann siad úsáid as an nós céanna le difríocht an dá ghuta seo a chur in iúl.

Is iad na teangacha Tuircice is tábhachtaí ná:

• an foghrúpa Oguz, nó Tuircic an Iar-Dheiscirt: an Tuircis, an Asarbaiseáinis, an Ghagásais (teangacha Oguz an Iarthair); an Tuircméinis agus Tuircic Khorasan san Iaráin (teangacha Oguz an Oirthir); an teanga Afshar agus a lán teangacha nó canúintí eile a labhraítear san Iaráin, cosúil leis an teanga Qashqa'i agus an teanga Aynullu.

• an foghrúpa Kipchak, nó Tuircic an Iar-Thuaiscirt: Tatairis na Crimé; an Tatairis sa chiall chúng (is é sin, Tatairis na Tatarstáine); an Chasaicis, an Chirgis, an Characalpaicis.

• Tuircic an Oir-Dheiscirt: an Úisbéiceastáinis, an teanga Uyghur agus roinnt mionteangacha.

• Tuircic an Oir-Thuaiscirt, nó Tuircic na Sibéire: is iad an teanga Sacha, nó an Iacúitis, an Altaeis agus an Túvais na teangacha is tábhachtaí sa ghrúpa seo.

• an foghrúpa Oghur. Is í an tSuvaisis an t-aon teanga amháin den chineál seo a labhraítear inniu. An chuid is mó de na teangacha Tuircice eile, bíonn siad réasúnta intuigthe ag cainteoirí a chéile, ach is teanga ar leith í an tSuvaisis, nó ní bhíonn cainteoirí na dteangacha Tuircice eile ábalta mórán adhmaid a bhaint as caint Suvaisise.

• an teanga Khalaj, a labhraítear san Iaráin agus san Afganastáin. Níl sí ó dhúchas ach ag corradh is dhá scór míle duine. Murab ionann agus an tSuvaisis, tá an teanga Khalaj sách intuigthe ag cainteoirí na dteangacha Tuircice eile sa timpeallacht.

[athraigh] Foclóir na dteangacha Tuircice: tábla comparáideach

		Sean-Tuircic	Tuircis	Asarbaiseáinis	Tuircméinis	Tatairis	Casaicis	Cirgis	Úisbéiceastáinis	An teanga Uyghur	Iacúitis	Suvaisis
Daoine	Athair, sinsear	Ata	Ata	Ata	Ata	Ata	Ata	Ata	Ota	Ata;
	Máthair	Ana	Anne	Ana	Ene	Ana	Ana	Ene	Ona	Ana		An'n
	Mac	O'gul	Oğul	Oğul	Oğul	(O'g)ul	Ul	Uul	O'gil	Oghul	Uol	Yvul
	Fear	Er(kek)	Erkek/Adam	Kişi	Erkek	Ir	Er/Erkek	Erkek	Erkak	Er	Er	Ar
	Cailín, girseach	Kyz	Kız	Qız	Gyz	Kız	Qız	Kız	Qiz	Qiz	Ky:s	Xe'r
	Duine	Kiši	Kişi	Adam	Kişi	Keše	Kisi	Kishi	Kishi	Kishi	Kihi
	Brídeog	Kelin	Gelin	Gəlin	Geli:n	Kilen	Kelin	Kelin	Kelin	Kelin	Kylyn	Kilen
	Máthair chéile		Kaynana	Qaynana	Gayın ene	Kayınana	Qayın ene	Kaynene	Qayın ona	Qeyinana
Codanna na colainne	Croí	Jürek	Yürek	Ürək	Ýürek	Yorak	Jürek	Jürök	Yurak	Yürek	Süreq
	Fuil	Qan	Kan	Qan	Ga:n	Kan	Qan	Kan	Qon	Qan	Qa:n	Jon
	Ceann, cloigeann	Baš	Baş	Baş	Baş	Baš	Bas	Bash	Bosh	Baş	Bas	Puš
	Folt gruaige	Qıl	Tüy/Kıl	Tük/Qıl	Qyl	Kıl	Qıl	Kıl	Tuk	Qil	Kıl	Xe'le'r
	Súil	Köz	Göz	Göz	Göz	Küz	Köz	Köz	Ko'z	Köz	Kos	Kör
	Fabhra	Kirpik	Kirpik	Kiprik	Kirpik	Kerfek	Kirpik	Kirpik	Kiprik	Kirpik	Kirbi:	Xurbuk
	Cluais	Qulqaq	Kulak	Qulaq	Gulak	Kolak	Qulaq	Kulak	Quloq	Qulaq	Gulka:k	Xo'lga
	Srón, gaosán	Burun	Burun	Burun	Burun	Boryn	Murın	Murun	Burun	Burun	Murun
	Lámh (ón ngualainn síos, arm an Bhéarla)	Qol	Kol	Qol	Gol	Kul	Qol	Kol	Qo'l		Qol	Xol
	Lámh (ó chaol na láimhe síos, hand an Bhéarla)	El(ig)	El	Əl	El		Alaqan	Alakan		Qol	Ili:	Ala'
	Méar	Barmak	Parmak	Barmaq	Barmak	Barmak	Barmaq	Barmak	Barmoq	Barmaq
	Ionga	Tyrnaq	Tırnak	Dırnaq	Dyrnaq	Tyrnak	Tırnaq	Tırnak	Tirnoq	Tirnaq	Tynyraq
	Glúin	Tiz	Diz	Diz	Dy:z	Tez	Tize	Tize	Tizza	Tiz	Tüsäχ
	Colpa, pluc na coise	Baltyr	Baldır	Baldır	Baldyr	Baltyr	Baldır	Baldır	Boldyr	Baldir	Ballyr
	Cos	Adaq	Ayak	Ayaq	Aýaq	Ajak	Ayaq	Ayak	Oyoq	Ayaq	Ataq
	Bolg	Qaryn	Karın	Qarın	Garyn	Qaryn	Qarın	Karın	Qorin	Qerin	Qaryn	Xyra'm
Ainmhithe	Capall	At	At	At	At	At	At	At	Ot	At	At	Ut
	Eallach, beostoc	Siyir	Sığır/Mal	Mal-qara	Sygyr	Sıyer	Sïır	Sıyır (i gcanúint an deiscirt)	Sigir	Siyir
	Madra	Yt	İt	İt	It	Et	Ït	It	It	It	Yt	Jyda
	Iasc	Balyq	Balık	Balıq	Balyk	Balyq	Balıq	Balık	Baliq	Beliq	Balyk	Pola'
	Dreancaid	Bit	Bit	Bit	Bit	Bet	Bït	Bit	Bit	Pit	Byt	Pyjda
Ainmfhocail eile	Teach	Ev	Ev	Ev	Öý	Öy	Üy	Üy	Uy	Öy		Av
	Puball	Otag	Otağ/Çadır	Çadır	Otaq/Chadyr		Otaw	Çatır	Otoq/Chodir	Otaq	Otu:
	Bealach, bóthar	Yol	Yol	Yol	Yo:l	Yul	Jol	Jol	Yo'l	Yol	Suol	Sol
	Droichead	Köprüq	Köprü	Körpü	Köpri	Küpar	Köpir	Köpürö	Ko'prik	Kövrük	Kürpe
	Saighead	Oq	Ok	Ox	Ok	Uk	Oq	Ok	O'q	Oq	Oχ	Ugu
	Tine	Ot	Od	Od	Ot	Ut	Ot	Ot	O't	Ot	Uot	Vot
	Luaith	Kül	Kül	Kül	Kül	Köl	Kül	Kül	Kul	Kül	Kül	Kö'l
	Uisce	Suv	Su	Su	Suw	Syw	Sw	Suu	Suv	Su	Ui	Syv
	Long	Kemi	Gemi	Gəmi	Gämi	Kimä	Keme	Keme	Kema	keme		Kim
	Loch	Köl	Göl	Göl	Köl	Kül	Köl	Köl	Ko'l	Köl	Küöl
	Grian/Lá	Küneš	Güneş/Gün	Günəş/Gün	Gün	Kojaš	Kün	Kün	Quyosh/Kun	Kün	Kün	Xövel
	Scamall	Bulut	Bulut	Bulud	Bulut	Bolyt	Bult	Bulut	Bulut	Bulut	Bylyt	Pelet
	Réalta	Yulduz	Yıldız	Ulduz	Ýyldyz	Yoldyz	Juldız	Jıldız	Yulduz	Yultuz	Sulus	Soldor
	Talamh	Topraq	Toprak	Torpaq	Toprak	Tufrak	Topıraq	Topurak	Tuproq	Tupraq	Toburaχ	To'pra
	Mullach (an chnoic)	Töpü	Tepe	Təpə	Depe	Tübä	Töbe	Töbö	Tepa	Töpe	Töbö	Tübe'
	Crann	Yağac	Ağaç	Ağac	Agaç	Agaç	Ağaş	Darak	Daraht	Dereh
	Dia	Tenri	Tanrı	Tanrı	Taňry		Täñiri	Teñir	Tangri	Tengri	Tanara	Tura
	Spéir	Kök	Gök	Göy	Gök	Kük	Kök	Kök	Ko'k	Kök	Küöq	Kovak
Aidiachtaí	Fada	Uzun	Uzun	Uzun	Uzyn	Ozyn	Uzın	Uzun	Uzun	Uzun	Uhun	Vorom
	Nua	Yany	Yeni	Yeni	Yany	Yana	Jaña	Jañı	Yangi	Yengi	Sana	Sene
	Ramhar	Semiz	Semiz	Kök/Piyli	Semiz	Simyz	Semiz	Semiz	Semiz	Semiz	Emis	Samar
	Lán	Tolu	Dolu	Dolu	Do:ly	Tuly	Tolı	Tolo	To'la	Toluq	Toloru	Tolli
	Bán	Aq	Ak	Ağ	Ak	Ak	Aq	Ak	Oq	Aq
	Dubh	Qara	Kara	Qara	Gara	Kara	Qara	Kara	Qora	Qara	Xara	Xora
	Dearg	Qyzyl	Kızıl	Qızıl	Gyzyl	Kyzyl	Qızıl	Kızıl	Qizil	Qizil	Kyhyl	Xerle
Uimhreacha	Aon	Bir	Bir	Bir	Bir	Ber	Bir	Bir	Bir	Bir	Bi:r	Perre
	Dó	Eki	İki	İki	Iki	İke	Eki	Eki	Ikki	Ikki	Ikki	Ikke'
	Ceathair	Tört	Dört	Dörd	Dö:rt	Dürt	Tört	Tört	To'rt	Töt	Tüört
	Seacht	Yeti	Yedi	Yeddi	Yedi	Yide	Jeti	Jeti	Yetti	Yättä	Sette
	Deich	On	On	On	O:n	U	On	On	O'n	On	Uon	Vonu
	Céad	Yüz	Yüz	Yüz	Yü:z	Yüz	Jüz	Jüz	Yuz	Yüz	Sü:s	Ser
		Sean-Tuircic	Tuircis	Asarbaiseáinis	Tuircméinis	Tatairis	Casaicis	Cirgis	Úisbéiceastáinis	Uyghur	Iacúitis	Suvaisis