An Ghailís
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
Is reigiún comhphobal féinrialaitheach é an Ghailís (Galiza as Gailísis nó Galicia as Spáinnis) in iarthuaisceart na Spáinne. Tá teorainneacha aige leis an bPortaingéil ó dheas agus na comhphobail Caistíl agus León agus Asturias san oirthear.
Clár ábhair |
[athraigh] Stair
Tágann an t-ainm "Galicia" ón Laidin Gallaecia, sean ainm don treibh Cheilteach a chuir fúthu ansin in aice abhainn Douro, na Gallaeci nó Callaeci i Laidin, nó Kallaikoi i nGréigis (luaigh an staraí Gréagach, Herodotus, na treibheanna seo).
Róimh an ionradh Rómánach, bhí grúpa treibheanna ina chónaí insan réigiún, de réir Strabo, Pliny, Herodotus agus daoine eile le cultúr measraithe cosúil lena céile. Den chultúr Ceilteach is cosúil a bhí siad; agus tá fianaise go bhfuair an Cainteoir Ceilteach Galician deireannach sa 15ú aois.
Ionraidh mar dhéá na léigiúnaí Rómánach an reigiún faoi Decimus Junius Brutus idir 137–136 BC. (Livy lv., lvi., Epitome); i ndáiríre ní raibh sé fíor Rómhánach in am Augustus.
Sna ionraithe sa 5ú Aois AD, thóg na Suevi, Galicia in 411, agus rinneadh ríocht. In 584, tháinig an Rí Viseagotaigh Leovigild go dtí an ríocht Suebic de Galicia le airm agus thóg seiseann é, anois bhí sé faoi na Viseagotaigh. I rith Ionradh na Moslamach na Spáinne (711-718), rinneadh garastún den áit, go dtí gur tháinig Alfonso I of Asturias i 739 chun fáil réidh lena muslamaigh sa Spáinn.
D'fhás naisiúnachas de Galicia agus eagraíocht cónaidhme san 19ú aois déag agus tar éis dara Poblacht na Spáinne forógraíodh Poblacht de Galicia i 1931. I rith an ríocht deachtóire den Ginearál Francisco Franco — é féin ó Ferrol i nGalicia — Fuair sé réidh leis an stadús comhphobal féinrialaitheach (mar an gcéanna le Catalonia agus an tír Bascach). Chuir ríocht Franco faoi chóis an iarrachtaí an teanga a thréisiú go hoifigiúl. I rith na leathanta dearanach de Franco bhí athbheocháin de naisiúnachas de Galicia.
Tar eis bás Franco agus daonlathas a fháil sa tír i 1975, fuair Galicia a stádas mar comhphobal féinrialaitheach na Spaínne. Tá mothúchan náisiúnachas nó iarracht scaradh, difriúl le féicéal ar an léibhéal polaitíochta. An t-aon pairtí náisiúnachas tabhactach ná an Bloque Nacionalista Galego nó BNG, is méascán de dhoaine agus grupaí sóisialach, agus aontaíonn siad leneamhspleachas iomláin ón Spáin. Ach go dtí seo ní faigheann siad ach fior bhéagán de na votaí ag na todhachái.
Ó 1990 go dtí 2005, bhí an rialtais agus pairlimint áitiúl an Xunta de Galicia ríalaithe ag an Partido Popular ('Pairtí na dhaoine', pairtí coimeádach na Spainne) faoi Manuel Fraga, iar-aire agus iar-ambasadóir faoi Franco. I 2002, nuair a bháigh an "Prestige" dhoirt sé cósta Galicia in ola, dúradh nach raibh fonn ar Fraga a dhóthain a dhéanamh faoi. Sna Todhcháin i 2005 chaill an Partido Popular a thromlach iomlach, ach fós mar an phairtí is mó sa phairlimint. De dheasca sin tá an chumacht i lámha an comh rialtas idir Partrtido dos Socialistas de Galicia (PSdeG) ('Pairtí Sosialaigh de Galicia Socialists' '), pairtí le neasc leis an bpairtí naisiúnta, the Partido Socialista Obrero Español ('Pairtí Óibritheoirí Sosialaigh na Spáinne) agus an BNG. Chuir an PSdeG (mar an phairtnéir sinsireach den comhrialtas) a cheannaire, Emilio Perez Touriño, chun tosaí mar Uachtaráin Galicia.
[athraigh] Teanga
Is iad na teanga labhartha, ná Gailísis (as Gailísis: Galego nó Gallego), an teanga áitiúil a tágann ón Laidin, an cosúil leis an Portaingéilis, agus an Spáinnis, an t-aon teanga oifigiúl ar feadh níos mó na cheithre aois (XVI - XIX). Ó deireadh an 20ú aois, tá stádas oifigiúil ag Gailísis, agus múinfear na dhá teanga sna scoileanna Gailísis. Tá comhaontú ginearálta dona hiarrachtaí an teanga a choiméad agus an stádas a fheabhsú.
Tagann na teanga Gailísis agus an Portaingéilis ón sean teanga Gailísis-Portaingéilis (Galego-Português) a labhair muintir ó thuaidh den abhainn Douro sa Phoirtigéil, agus glactar leis go bhfuil na dhá theanga ón teanga bunúsach Gailísis-Portaingéilis. Sna Mean aoiseanna, thosaigh na dhá teanga ag scarúint óna chéile, defirigh an scairint polaitiúla an próiséis seo. Tá a lán cosúlacht idir an dá teanga agus is fédir lena Gailísigh agus muintir an Phoirtingéil ón tuaisceart iad féin a thuiscint, ach tá an tuiscint beagáinín níos deacair i gcomahair muintir deisceart na phoirtingéla.
[athraigh] Tír Eolas
Ón 15ú aois go dtí 1833 róinneadh an tír i seacht gcúigí:
- A Coruña,
- Santiago de Compostela,
- Betanzos,
- Mondoñedo,
- Lugo,
- Ourense,
- Tui,
Ó 1833 ara aigheadh,ní raibh ach ceithre:
Na príomhchaithear tabhachtaí ná Vigo, A Coruña, Pontevedra, Lugo, Ferrol, Ourense, agus Santiago de Compostela, príomhchaithear an réigiún agus chaithear na heaspaig. Freisin is é an áit ina chríochnaíonn an "camiño de Santiago" an ionad oilithreachta crábhaidh is cáiliúl óna méanaoisigh.
Ó thaobh an tír eolaíochta de an rud is tabhachtach mar gheall ar Galicia ná na eangacha ar an cósta, inbhir a bháígh le éirí léibhéil an t-uisce tar aois an oighear. Gloann siad rías orthu agus tá siad roinnte i Rías Altas, the Rías Medias, and the Rías Baixas. Cónaíonn chuid mhaith den Most of the phobal in aice na Rías Baixas, áit a bhfuil caithreach lárnach móra ina measc Vigo agus Pontevedra. Tá na rias tábhachtach don iascaracht agus dá bharr tá an cósta an-tábhactach do na iascairí. Tagann alan tuarasóirí chun na radharcanna iontach a fhéicéal. Glaotar "A Costa do Marisco" (sé sin: "An Cósta Bia mara") in Gailísis) ar an páirt glas seo den Spáín.
[athraigh] Foinsí
An Vicipéid as Béarla tar éis chuid mhaith de aistrithe; http://en.wikipedia.org/wiki/Galicia_%28Spain%29
