Sonet
Z Wikipedije
Sonet (z łatyńšćiny: sonare= "zněś, klincaś") jo forma basni. Jeje mě groni "mały tonowy kus".
Wopśimjeśe |
[wobźěłaś] Natwaŕ a warianty
Sonety maju 14 metriski rědowanych smužkow, kenž su w originalnej italskej formje do styrich štuckow rozrědowane: dwa kwarteta ze styrimi smužkami a dwa se pśizamkujucej terceta ze tśimi smužkami.
Jadnotliwe smužki italskego soneta maju jadnasćo złožkow, zwětšego ze žeńskeju kadencu. Tomu wótpowědujo w nimskej rěcy jambiski pentameter, kótaregož kadenca móžo pak žeńska (11 złožkow) pak muska (10 złožkow) byś.
Do špańskeje a portugalskeje lyriki jo se sonet ceło po italskej wašni pśewzeł.
W francojskej klasice a w přednej recepciskej fazy w Nimskej w baroku jo było pśedewšym wužywany metrum tak pomjenjony Alexandriner, ze šesćimi akcentami a z cezuru w srjejźi.
Do engelskeje literatury jo se sonet dostał w šesnastem stolěśu. Malsnje jo se forma změniła: Tśi kwartety wjedu do coupleta z dwěma smužkoma. Metrum jo był jambiski pentameter ze žeńskeju abo muskeju kadencu. Engelski sonet jo teke znaty ako Sharespeare-sonet.
Teke w Nimskej płaśi wót casa A. W. Schlegela jambiski pentameter z muskeju (tupeju) abo žeńskeju (znějuceju) kadencu a z rymoweju šemu
abba - abba - cdc -dcd
abo
abba cddc - eef - ggf
W tercetoma pak jo wjele wšakorakich wariantow:
abba - abba - ccd - eed abba - abba - cde - cde abba - abba - ccd - dee
Engelski sonet ma šemu:
abab - cdcd - efef - gg
[wobźěłaś] Sonetowe cykluse
Cesto se zestajiju někotare sonety do wětšych cyklusow:
Tencone: waźenje dwěju basnikowu, w kšutej formje se wobjadnawaju rymowe kóńcowki pśedchadajucego soneta
Sonetowy wěnc: ma 14 + 1 jadnotliwych sonetow, kuždy sonet pśewzejo slědnu smužku pśedchadajucego, z tych 14 kóńcnych smužkow wujźo w njezměnjonem pórěźe 15., tak pomjenjony mejstarski sonet
Sonetowa seś: Pśez Tomasa Krügera dalej wuwita forma sonetowego wěnca. 14 bazowych sonetow njejsu tak zwězane ako we wěncowej formje, ale jich paralelne smužki daju seś, z kótarejež nastanjo 14 nowych sonetow.
[wobźěłaś] Poetiske wopśimjeśe
Idealne wopśimjeśowe struktury su:
W italskem soneśe: Teza w prědnem kwarteśe Antiteza w drugem kwarteśe Synteza w tercetoma
abo
Teza w kwartetoma Antiteza w tercetoma
W engelskem soneśe: Teza w prědnyma kwartetoma Antiteza w tśeśem kwarteśe Aforistiska synteza w coupleśe
[wobźěłaś] Stawizny
[wobźěłaś] Zachopjeńk w Italskej 13. stolěśa
Spócetk soneta lažy w Italskej prědneje połojce 13. stolěśa. Zazdaśim jo se pśi apulisko-siciliskem dwórje kejžora Friedricha II. pśed 1250 wuwiło. Tam jo była dwórska Siciliska šula za basnikow, ako jo pisała Minnelyriku w siciliskej rěcy lingua volgare. Giacomo de Lentini, kenž jo měł nacolne městno na šuli, by mógał byś prědny wužywaŕ teje formy a stakim wunamakaŕ soneta.
Basnje z prědneje połojce 13. stolěśa maju wšykne samski muster, kenž su pózdźej pśewzeli mejstarje sonetow, Petrarca a jogo naslědniki: Te sonety maju 14 smužkow z jadnasćo złožkami, ako su do oktawy a seksteta rozdźělone.
Oktawa ma dwójosmužkowu strukturu z alterněrujucym rymom (abababab). Wobej kwarteta (abo oktet) a slědujucej terceta (abo sekstet) źěli nowy retoriski zachopk. Rymowa šema tercetowu jo rozdźělny, zwětšego pak cde cde.
Ta kupka nejstaršych znatych sonetow wopśimjejo 19 basnjow. 15 wót Giacomo'a da Lentini'a, jaden wót Jacopo'a Mostacci'a a Pier'a della Vigna (teke Pietro de Vinea) a dwa dalšnej wót abta kloštarja Tivoli. Dokradne datěrowanje zdźaržanych tekstow basnikojskego krejza wokoło Friedricha II. (teke wón jo basnił, ale žedne sonety) njejo móžne.
Znaty jo sonetowa forma dla Francesca Petrarca (1304 - 1374). Jogo basniska zběrka, Canzoniere, jo nastała w prědnej połojcy 14. stolěśa a jo 1470 wujšła ako śišćane knigły. Ta twórba, zachopjeńk drugego wjelikego erotiskego lyriskego systema pódwjacornych literarnych stawiznow pódla Minnesanga, tak pomjenjony dolce stil nuovo, wobstoj z wětšego źěla ze sonetow za basnikowu "Madonnu angelicatu", za Lauru. Stakim jo dobry zakład a pśikład za wjele drgich basnikow až do zachopjeńka 17. stolěśa: tak pomjenjony petrarkizm.
Petrarkowy rownik Antonio da Tempo jo wopisował w swójich knigłach "Summa artis rithmici" šesnasćo wšakich rymowych wariantow soneta. Styri z nich licymy do wušego sonetowego basnistwa, te styri, ako jo Petrarca w swójom Canzoniere wužywał: wobejmujucy rym (abba - abba), alterněrujucy rym za oktawu, tśirymowu formu (cde - cde) a alterněrujucu formu (cdc - dcd) za sekstet.
[wobźěłaś] Rozpśestrěwanje pó Europje až do nimskego baroka
Pó prědnem kwiśenju pla Petrarci a Dante'a - pózdźej teke pla Michelangela (1475 - 1564) - jo se sonet rozpśestrěwał w cełem romaniskem kulturnem rumje, w šestnastem stolěśu teke w Engelskej a Nimskej, tšochu pózdźej w Nižozemskej a Skandinawiskej. Nejstaršy nimski sonetowy cyklus jo wót Johanna Fischarta. W romantice jo sebje sonet teke w słowjańskich krajach popularnosć wudobył.
Wokoło 1450 jo se dostał petrarkiski sonet do Špańskeje (Íñigo López de Mendoza), w srjejźi 16. stolěśa do Portugalskeje (Luíz Vaz de Camoes) a do Francojskeje (Joaquim du Bellay), (Pierre de Ronsard) a na kóńcu stolěśa teke do Nižozemskeje a Nimskeje.
W Francojskej, ako pózdźej w Nimskej, jo se rěcny rytmus kradu změnił. W Italskej wužywany jadnasćozłožkowy metrum njejo měł w francojšćinje wótpowědnika. Francojske basniki su togodla wužywali Alexandriner, což su teke nimske basniki baroka pśewzeli.
W Engelskej jo było wuznamna sonetowa kultura w elizabetańskej dobje (Sir Philip Sidney, Edmund Spenser, Michael Drayton). Wósebnje William Shakespeare (1564 - 1616) jo dał wósebnej formje engelskego petrarkiskego soneta 1609 slědne kwiśenje.
Wuznamnej za zawjeźenje soneta w Nimskej stej byłej Georg Rudolf Weckherlin a Martin Opitz. Ako samostatna forma jo pak był akle wuznamny pla Andreasa Gryphiusa, lěcrownož w francojskej alexandrinskej formje. Petrarkizm pak jo pla Gryphiusa južo dawno swój wuznam zgubił. Wón jo zjadnośił sonet ze zaměrami religioznego basnistwa a jo wobjadnawał w soneśe tšašydła Tśiźasćalětneje wójny.
Wósebnosć w spócetnem kraju soneta su byli "sonetti romaneschi" romskego ludowego basnika Giuseppe'a Gioacchino'a Belli'a (1791 - 1863). Belli jo wužywał sonet w starej formje, aby na mejstarsku wašnju we wěcej ako 2000 sonetach realistiski wó swójej romskej wokolnosći rozpšawjał.
[wobźěłaś] Sonet w Nimskej wót póznego 18. stolěśa
Pó toś tom wjelikem casu jo slědowała doba, w kótarejž basniki su se wobinuli teje pśeliš cesto wužywaneje formy abo su wědobnje łamali jeje pšawidła. Akle we 18. stolěśu jo se póněcom zasej namakała.
Wopšawdny wóznam jo sonet zasej dostał ze zběrku Gottfrieda Augusta Bürgera 1789. Bürger jo wužywał za swóje sonety jambiski pentameter.
Jogo wuknik August Wilhelm Schlegel jo ze swójeju poetiku a basnjami wuzwignuł sonet ako wósebnu paradigmu nimskeje romantiki. Temy soneta su se wobrośili na wuměłsku filozofiju. Su nastali sonety na mólby abo muzikowe kuse.
Ako do togo pak jo wuwołała ta naglědna forma stawny směch. Lubowarje a pśeśiwniki sonetow su wjadli pśisamem wójnu. Pód tymi wuměnjenjami jo teke Johann Wolfgang von Goethe kradu wuspěšne sonety pisał. W casu antinapoleońskich wulichowańskich wójowanjow jo nastał politiski sonet (Friedrich Rückert "Geharnischte Sonette" 1814).
Młoda Nimska a Pśedměrc stej wucyniłej sonet na nejcesćej wužywanu lyrisku formu teje doby.
W dobje symbolizma su Stefan George, Hugo von Hofmannsthal a Rainer Maria Rilke ("Sonette an Orpheus" 1923) sonet dalej wuwijali. Teke w lyrice ekspresionizma namakajomy sonety, tam jo dejał zginjenje starych gódnotow abo grotesknosć a źiwnosć wótbłyšćowaś.
Reinhold Schneider jo złosniskej namócy nacionalnosocialistikego stata napśeśiwo stajał kśešćijańske zmyslenje w kšutem pórěźe rěcy jogo sonetow. Tegdy su se ze samisdatom, njeoficialnym casnikom, rozšyrjali a su akle pó wójnje do śišća pśišli. We a pó Drugej swětowej wójnje su se pśeslědowane a zawrjone luźe (Albrecht Haushofer "Moabiter Sonette" 1946), emigranty a znanki wójny źaržali kšuteje formy soneta. Wopšawdnu złotu dobu pak njejo sonet wěcej dojśpił. Robert Gernhardt jo jen teke wusměšował. W NDR jo měł sonet hyšći krotke rozkwiśenje, ale w pódwjacorju jo se zwětšego zgubił.
