Baskeland
vanuit Wikipedia, die vrye ensiklopedie.
Die Baskeland (Baskies: Euskal Herria) is 'n landskap en kulturele gebied op die grens van Frankryk en Spanje in die westelike Pireneë teen die Golf van Biskaje wat oor 'n aantal administratiewe sterke van die twee lande strek. Dit kom grootliks ooreen met die tuisland van die Baske en die Baskiese taal. Die gebied met 'n oppervlak van ongeveer 20 700 km² (d.i. half so groot soos Nederland) het ongeveer 3 miljoen inwoners waarvan 'n kwart Baskies praat.
Die Baskeland word verdeel in die Noordelike Baskeland en Suidelike Baskeland. Die Noordelike Baskeland of Franse Baskeland (Baskies: Iparralde, Frans: Pays basque français of Pays basque nord ) beslaan die westelike deel van die Franse département Pyrénées-Atlantiques in die région Akwitanië. Die Suidelike Baskeland (Spaans: País Vasco, Baskies: Hegoalde) beslaan die Spaanse Outonome Baskiese Gemeenskap, 'n outonome Spaanse gemeenskap wat uit drie historiese streke bestaan: Alava, Gipuzkoa en Biskaje, en Navarra 'n outonome streek van Spanje.
Inhoud |
[wysig] Geografie
Die Baskeland bestaan uit sewe historiese gebiede, vier suid van die Pireneë in Spanje en en drie noord daarvan in Frankryk.
[wysig] Suidelike Baskeland
Die Suidelike of Spaanse Baskeland bestaan uit:
- Álava met 'n oppervlak van 3 037 km² en 299 267 inwoners in 2005. Die hoofstad is Vitoria (Gasteiz). Die ander hoof dorpe is Laudio, Amurrio, Oion en Laguardia.
- Biskaje met 'n oppervlak van 2 217 km² en 1 133 444 inwoners in 2002. Die hoofstad is Bilbao. Die ander hoof dorpe is Barakaldo, Getxo, Sestao, Guernica, Durango, Sopelana, Leioa, Bermeo, Ermua en Balmaseda.
- Gipuzkoa, met 'n oppervlak van 1 980 km² en 682 977 inwoners in 2002. Die hoofstad is San Sebastián (Donostia). Die ander hoofdorpe is Irun, Eibar, Tolosa (die ou hoofstad van Guipúzcoa), Beasain, Azpeitia, Azkoitia, Ordizia, Zarautz, Hondarribia en Idiazabal.
- Navarra, met 'n oppervlak van 10 391 km² en 569 628 inwoners in 2003. Die hoostad is Pamplona (Iruña), wat ook die ou hoofstad van die voormalige Koninkryk van Navarra was.
Die eerste drie, Álava, Biskaje en Gipuzkoa, verteenwoordig saam die Outonome Gemeenskap van die Baskeland terwyl Navarra 'n afsonderlike outonome gemeenskap is. Die Spaanse grondwet van 1978 bepaal dat dit deel mag word van die Outonome Gemeenskap van die Baskeland as die instellings en mense van die gebied daarop sou besluit.
[wysig] Noordelike Baskeland
Die Noordelike of Franse Baskeland (Baskies: Iparralde) vorm die westelike deel van die Franse département Pyrénées-Atlantiques en bestaan uit:
- Labourd (Lapurdi) met 'n oppervlak van 858 km² en 205 000 inwoners. Die hoofstad is Ustaritz (Ustaritze). Die hoof dorpe is Anglet (Angelu), Biarritz (Miarritze), Hendaye (Hendaia), Saint-Jean-de-Luz (Donibane-Lohizune) en Espelette (Ezpeleta). Onlangse beskrywings van Labourd sluit baie keer ook Bayonne (Baiona) in .
- Neder-Navarra (Frans: Basse-Navarre, Baskies: Nafarroa-Beherea). Die hoofstad is Saint-Jean-Pied-de-Port (Donibane Garazi) en die ander hoof dorp is Saint-Palais (Donapaleu).
- Soule (Zuberoa of Xiberoa), met 13 471 inwoners in 1999. Die hoofstad is Mauléon-Licharre (Maule-Lextarre).
[wysig] Geskiedenis
[wysig] Prehistoriese tydperk tot die koms van die Romeine
Die geskiedenis van die Baskeland in prehistoriese tye word getuig uit voorwerpe wat onder andere in die grotte van Isturitz en Oxocelhaya in die huidige Franse Baskeland aangetref is. Die Baskeland is geleë op die hoof-as van die sogenaamde "Franko-Kantaberiese" kultuur waar van die vroegste tekens van kuns die grottekeninge wat uit die Upper-Paleolithic en Magdalenian periodes dateer. Tydens die Neolitiese en Aeneolitiese tydperke was die "Pirenese kultuur" teenwoordig in die gebied tussen die Ebro- en die Garonneriviere, met die hoof-as langs die Pireneë wat tot sover as Katalonië gestrek het. In hierdie tydperke is megalitiese monumente soos dolmens, cromlechs en grafheuwels geskep waarin persoonlike besittings saam met gestorwenes begrawe is. Die grootste dolmens is dié van die Araba Vlakte: Aizkomendi (Egilaz), Sorginetxeta (Arrizala), San Martin (LaGuardia), en Hechizeria (Elvillar). Aan die einde van die tydperk het keramiek voorwerpe begin verskyn.[1]
Die teenwoordigheid van vestings uit die ystertydperk ((900-200 v.C.) wat herinner aan die Keltiese Ystertydperk kultuur, dui op die aankoms van Indo-Europeërs in die Baskeland in die tydperk. In die 2de eeu v.C. het die Romeine die Iberiese Skiereiland ingeval en die die Romeinse generaal Pompeius het Pompeiopolis (Pamplona) gestig, die eerste stad in die Baskeland, in Navarra in ongeveer 75 v.C. Daar is geen verslae van gevegte tussen die Romeine en die Baske nie. Dit lyk asof die verhouding tussen die Baske en die Romeine goed wassoos getuig uit die teenwoordigheid van verskeie vroeë Latynsafgeleide woorde in Euskara. Die Romeine was oënskynlik nie juis daarin geïnteresseerd om die gebied te koloniseer nie en daar is weinig tekens van Romanisering in die Baskeland. Dit het waarskynlik bygedra tot die hoë mate waartoe die Baskiese taal bewaar gebly het. Baske het saam met die Romeine onder Generaal Pompeius geveg in die oorlog teen Quintus Sertorius, 87-72 v.C.; 'n gebeurtenis waarin daar vir die eerste keer in Romeinse rekords na die Vascones (Baske) verwys is.[2]
[wysig] Die Koninkryke van Pamplona en Navarra
Na die ineenstorting van Romeinse mag in noordelike Spanje het die Baske invalspogings deur die Franke, die Arabiere, en die Wes-Gote geweldadig weerstaan en die groepe kon nooit daarin slaag om heerskappy in die Baskeland te vestig nie. 'n Beroemde geveg het in 778 plaasgevind toe die Baske die Frankiese leër van Karel die Grote in 'n hinderlaag gelei het en vernietig het by die Roncevalles pas in die Pireneë. In die epiese Chanson de Roland word die nederlaag word toegeskryf aan 'n reuse moslem leër. Dit is waarskynlik in hierdie tydperk wat die grense van die Baskeland gevestig is. In ongeveer 820 het die Bask Iñigo Arista die piepklein Koninkryk van Pamplona gestig wat later ontwikkel het tot die Koninkryk van Navarra, wat ook vlugtig die state Araba, Bizkaia en Gipuzkoa ingesluit het.[2]
Teen 1200 is die Navarra Koninkryk so te sê ontbind. Bizkaia en Gipuzkoa was nominaal deel van die Koninkryk van Kastilië en is spesiale regte gegun onder die soganaamde foruak (Frans: fors, Spaans: fueros). Die wette het 'n sintese van Romeinse en Wes-Goties reg verteenwoordig. Baskiese kultuur het in die gebied floreer en demokratiese instellings het ontwikkel.[2] 'n Belangrike aspek van die foruak was die instelling van plaaslike rade of algemene vergaderings, wat as juntas, cortes, of hermandades bekendgestaan het. Die instellings het die uitvoerende takke van die plaaslike regering, die diputación, op 'n tweejaarlikse grondslag verkies. Onder die pasa foral kon die plaaslike rade kroonwette veto; wat 'n teenwig teen die Madrdidse sentralisasie gebied het. Tot die 1730's en 1740's was die juntas werklik oop instellings met breë deelname. Uit vrees vir wanorde en onhebbelikheid het die plaaslike oligargies deelname egter begin beperk en is sommige vergaderings in geheim gehou. Een van die treffendste simbole van die belanrikheid van die owerhede is dat die Kasltiliese monarg na Gernika in Biskaje moes reis om eed af te lê waarin hy sy trou tot die foruak te sweer voor Spaanse politiese owerheid na Biskaje uitgebrei kon word. ook in die Franse Iparralde moes die Franse heersers tydens troonbestyging 'n eed van getrouheid tot die foruak aflê. 'n Ander belangrike aspek van die stelsel was ekonomies van aard. Hegoalde, en tot 'n sekere mate die kusgebied van Lapurdi, het as 'n belasting vrye sone gefunsioneer.[3]
Die bekwame seemanskap van die Baske het hulle teen 1400 sover as Ysland laat reis.[2]
Tussen die 10de en 12de eeu het die Baskiese provinsies 'n soort los eenheid geniet – 'n algemene toestand in die Middeleeue. Die Navarra provinsie was die mees welgestelde van die Baskies provinsies tydens die heerskappy van Sancho die Grote in die 11de eeu en dele van Akwitanië in die noorde en van Aragon in die ooste val onder die krooon van Navarra. In die 12de eeu val die Koninkryk uitmekaar maar elke provinsie behou sy stelsel van fueros. Die Soule en Labourd provinsies is in Akwitanië heropgeneem en het onder Engelse mag geval deur die huwelik van Aliénor van Akwitanië met die koning van Engeland. Tydens die Honderdjarige Oorlog is die Baskeland tussen Frankryk en Engeland geskeur.
In 1512 het die skep van die skeidslyn tussen Frankryk en Spanje die noordelike (Iparralde) en suidelike Baskeland (Hegoalde) vir die eerste keer in sewehonderd jaar staatkundig in twee verdeel.[3] In die bergagtige binneland van die Pireneë het die grens tussen Spanje en Frankyk egter vaag gebly. Die Baske gemeenskappe aan beide kante het min of meer outonome gemeenskappe gevorm wat hulle min gesteur het aan die wette en regulasies van die twee lande. Tydens die Frans-Spaanse oorloë van die 18de en 19de eeue sou die Baske weier om militêre diensplig te doen en het eerder met mekaar oor die grens heen saamgewerk. Toe die Franse en Spaanse owerhede uiteindelik in plaaslike handelsreëls ingemeng het, het die Baske nie gehuiwer om hulle na smokkelary te wend nie.[2]
In 1514 is die oorblyfsels van die Koninkryk van Navarra deur Kastilië geabsorbeer. Die klein koninkryk het die enigste oorblywende pan-Baskiese politiese eenheid in Spanje verteenwoordig. Die Baskiese provinsies en die Navarra sterke van die Ebro vallei sou vir eeue lank van mekaar gesky word en die Baskiese hartland van sy oorspronklike hoofstad Pamplona.[2]
Aan die einde van die Middeleeue in 1521 het die Statuut van Navarra die status van Navarra as deel van Kastilië voltooi. Die Koninkryk van Navarra onder die huis van Foix is dus gereduseer tot die provinsies noord van die Pireneë. Die Baske in Gipuzkoa, Biskaje en Alava het steeds 'n groot mate van outonomie behou, ten opsigte van Spanje en so ook van Frankryk: die fueros was steeds in plek en is deur die plaaslike bevolking bewaar. In 1659 het die ondertekening van die Verdrag van die Pireneë by Hendaye die grens tussen Spanje en Frankryk vasgestel en Navarra in twee verdeel. Frankryk het Soule en Labourd bekom. In die tydperk het Baske deelgeneem aan die verowering van Amerika as deel van Walvisjag ekspedisies en het immigrasie na Nieu-Frankryk plaasgevind.
[wysig] Verlies aan Outonomie
Die outonomie van die noordelike Baskeland provinsies het tot 'n einde gekom tydens die Franse Rewolusie waarin sentralisering van regering geïmplementeer is en alle voorregte wat onder die Ancien Régime (ou bedeling) vergun is is afgekaf. Dit was vir die noorde die einde van die fueros. In die Suide is die mag van die fueros deur die handelsklasse bestry wat dit gesien het as 'n remskoen op ekonomiese ontwikkeling.
In die eerste van die Carliste opvolgingsoorloë tussen Isabella II van Spanje en haar oom Carlos, het die twee troonopvolgers verkil oor die voortsetting van die fueros. Die fueros is ironie genoeg deur die tradisionaliste, en nominaal absolutistiese, Carliste ondersteun terwyl die grondwetlike magte daarteen gekant was. Die suidelike Baskeland provinsies, insluitend Navarra, het aktief deelgeneem aan die rebbllies om Carlos, die manlike opvolger tot die troon wat beloof het dat hy die Baskiese foral stelsel sou beskerm, en sy opvolgers na hom. Uit vrees dat hulle hulle selfregering of fueros onder 'n moderne, liberale grondwet sou verloor, het die Baske van Spanje by die traditionalistiese leër aangesluit, wat weer grootliks deur die regerings van die Baskiese provinsies gefinansier is. Isabella se leër is weer deur Britse, Franse en Portugese magte en hulle regerings ondersteun. Die Ierse legioen (Tercio) is so te sê uitgewis deur die Baske in die Slag van Oriamendi.
Verskille het naderhand tussen die amptelike en Navarraese (Bask-gegronde) partye in die Carliste kamp ontstaan. Laasgenoemde het 'n vredesverdrag onderteken waarvolgens die Spanjaarde Baskiese se selfregering sou erken. Spanje se failure om die belofte te hou het gelei tot die uitbreek van die Tweede Carliste Oorlog, wat op soortgelyke wyse geëindig het.
Baskiese vryhede vervat in die foruak is geleidelik in die eeu afgeskaf.
Die uiteindelike gevolg was dat die Baskeland provinsies, insluitend Navarra, meeste van hulle outonomie verloor het maar wel beheer oor belasting behou het deur die Ley Paccionada. Die provinsies behou inderwaarheid tot vandag toe die mag in die vorm van die sogenaamde conciertos fiscales tussen die Baskiese provinsies en die Spaanse regering in Madrid.
[wysig] Moderne Geskiedenis
[wysig] Taal
Aan die einde van die 19de eeu het ongeveer die helfte van die bevolking van die Baskeland (54% in 1868) Eskuara (die Baskiese taal) gepraat. Teen 1991 het dit gedaal tot 23,7%. Baskies word meer in van die Baskiese provinsies gepraat as in ander. Neder-Navarra (Behe-Nafarroa) in die Noordelike of Franse Baskeland is die Baske streek met die grootste persentasie Baskiese-sprekers (64.5%), gevolg deur Zuberoa (54.7%), en Gipuzkoa (45.8%). In die vorige eeu het die persentasie Baskiese sprekers meer gedaal in die suide as in die noorde as gevolg van industrialisasie en grootskaalse immigrasie van Spaanssprekers.[4]
[wysig] Verwysings
- ^ ehj-navarre, Pre-Historic Art and Material Culture, Besoek op 20 Oktober 2007
- ^ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Pål Trosvik, The Basque mystery- roots of Biscayan language and culture, Besoek op 20 Oktober 2007
- ^ 3,0 3,1 Cameron Watson, Modern Basque History: Eighteenth Century to the Present, Center for Basque Studies, 13 November, 2003
- ^ ehj-navarre, Basque-Speaking Areas, Besoek op 20 Oktober 2007
- ^ [], [], Besoek op 20 Oktober 2007
