Noyé
Èn årtike di Wikipedia.
- Discramiaedje : Noyé, c' est eto l' no d' on påtriyåtche del Bibe.
Noyé, c' est l' troejhinme li pus mwaisse des fiesses des crustins (après Påke et Céncweme), ki rmimbere li skepiaedje da Djezus-Cri, lomé purade, po ciste ocåzion la, l' Efant Djezus.
Po s' aprester po Noyé, i gn a les Avéns, ki cminçnut 4 samwinnes - ou 6 samwinnes po sacwants - divant Noyé.
Ådvins |
[candjî] Djoûs do Noyé
Po les crustins do Coutchant, tot come po les eglijhes do rite bizantin k' eploynut li noû calindrî, Noyé est fiesti li 25 di decimbe, po ki l' djoû des Roys fouxhe fiestî li 6 di decimbe.
Po les Årminyins, li 25 di decimbe c' est Noyé avou totes les ôtes fiesses do "mostraedje do Signeur" eshonne (fiesse des Roys, Batinme, Noice di Cana, etch.), comme c' esteut pattavå dins l' timp.
Les ôtes crustins do Levant, k' eploynut li vî caledrî, i fiesnut Noyé li 7 di djanvî, et l' djoû des Roys li 20 di djanvî.
Li Noyé est on djama d' ene samwinne, ki finixhe li dierin djoû del anêye, djusse divant li fiesse del circoncizion, ki serè shuvowe pal fiesse des Roys, ki rmimbere li vizitaedje des troes Mådjes, k' ont stî moennés pa ene sitoele. El timp do djama do Noyé, gn a sacwants sints k' on rmimbrêye eshonne avou Noyé: sinte Anastazeye (li 25 minme), sint Stefane (li 26), sint Djhan (li 27), les Sints Enocins (les efants touwés pa Erôde, li 28), et sint Silvesse (li 31).
[candjî] Messes
Dins tos les rites, li djoû did dvant Noyé, est on djoû d' djune, ki finixhe avou l' messe del shijhlêye, al vesprêye, ene messe avou bråmint d' profeceyes do Prumî Testamint, et c' est cisse shijhe k' atake Noyé. Après l' messe del shijhlêye, i gn a troes ôtes messe di Noyé. Troes, la ki, å cénkinme siéke, li påpe di Rome esteut priyî på djins di dire messe e troes eglijhes. Po cmincî, al nute i gn aveut l' messe al eglijhe da Sinte Mareye li Grande, avou l' evandjile des bierdjîs. Cwand cisse la esteut foû, li påpe diveut aler al eglijhe da Sinte Anastazeye, ki les Greks fiestént li minme djoû. Et l' matén, i djheut messe al eglijhe da Sint Djhan do Latran, li mwaisse eglijhe di Rome di ç' timp la, avou l' evandjile del ecårnacion.
[candjî] Li messe del nute
Vey l' årtike: Li messe del nute di Noyé.
Li prumire di ces troes la, c' est l' messe del nute, ki cmince li 24 di decimbe tård al nute, et minme a meynute pa des côps. Li shijhe, les djins on ratindou matenes (on dit cobén : shijhler matenes). A meynute, li messe kimince, dins les eglijhes k' ont stî gåyotêyes avou ene creche avou on sapén d' Noyé et ene corone des Avéns. I gn a bråmint des tchants, inte di zels les viyès tchansons d' Noyé, k' ont-st askepyî eto e walon e 18inme et 19inme sieke (on les lome les "heyes").
Li messe di Noyé est sovint l' ocåzion, po les pretcheus, di houkî après l' påye et l' etaitisté dins les cours, po totes les djins del Daegne.
- C' est Noyé : èn etait cour åzès djins d' boune volté.
Dispu les anêyes 1970, les pretcheus zinglèt eto voltî les cis ki fiestixhèt Noyé tot s' fornourixhant, dabôrd k' i gn a, totavå, des cints meyes di djins k' ont fwin.
On lét a cisse messe del nute l' evandjile saetchêye foû d' Luk II:1-14, ki rasconte comint ki Mareye et Djozef fourit evoye po aler s' escrire a Betleyene, et comint l' Mareye meta Djezus å monde e li ståve si l' coukî èn ene creche, et poy comint ki les bierdjîs fourit avou les berbis so l' paxhis å mitan del nute, et ki l' andje elzî aparexha, po lzî dire d' aler cwerî li påpård Djezus k' aveut yeu skepî tot djusse. L' evandjile finixhe avou les andjes ki tchantént li Gloriya.
[candjî] Li messe des aireurs
Vey l' årtike: Li messe des aireurs di Noyé.
Li deujhinme messe, k' ont lome missa auroræ - "li messe des aireurs" - et dite et po Noyé, et po rmimber sinte Anastazeye. L' evandjile, c' est l' continouwaedje del evandjile del messe del nute, et esse saetchêye foû d' Luk II:15-20, ki rasconte comint les bierdjîs do paxhis d' Betleyene, ås aireures do djoû, alit dire on ptit bondjoû al Sint Famile å ståve, et comint l' Mareye fourit ewaereye tot oyant çou k' les bierdjîs rascontént.
[candjî] Li messe do djoû
Vey l' årtike: Li messe do djoû d' Noyé.
Li troejhinme messe, c' est l' messe del ecårnacion, comint, serlon l' ecsegnmint crustin, li Bon Diu si fa ene djin, tot purdant on coirp. L' evandjile di cisse messe, c' est l' comince del evandjile di sint Djhan (I:1-14), ki rasconte comint li Parole do Bon Diu fourit avou l' Bon Diu dispoy todi, et come ele purda coirp po dmorer avou les djins.
[candjî] Li heyaedje
Al vesprêye di Noyé (li 24), e Payis d' Lidje, c' est li cminçmint des heyes ki vont durer disk' ås Rwès. Li heyaedje a disparexhou pår emon nozôtes, mins ça egzistêye todi ås Amerikins, Roumins, Hongrwès, Ucrinyins, et pa des côps ås Greks et ås Bulgåres. Les Almands ont seulmint l' heyaedje des Roys. Les heyeus, on les lome Sternsingeren - des "tchanteus di li stoele" - et on lzî dene des cwårs k' i pudnut po les poves efants des poves payis.
[candjî] Waibes
E l' Urope, e l' Amerike et co ôte pårt, Noyé est fiesti eto pa des cis ki n' sont nén u ki n' sont pus crustins. Adon, c' est ene fiesse la k' on magne bén, avou si famile u ses soçons. C' est po ça k' asteure on cåze purade di rewoeyon d' Noyé.
Les Amerikins ont ptchî di magnî ene dîne ci djoû la : c' est l' dîne di Noyé. E l' Walonreye, el deujhinme mitan do 20inme sieke, c' esteut purade on long wastea, li bouxhe di Noyé. Divant çoula, on touwéve voltî on pourcea, et magnî des tripes, come ça s' passe todi pattavå el Urope do Levant. Ås heyeus - et ouy purade ås efants la k' i gn a pupont d' heyeus - on fwait voltî des cougnous et des boûketes.
Dins les måjhons, gn a eto on sapén d' Noyé, avou des boles et des ôtes gåyotaedjes. E sacwants manaedjes, on-z î pind des bistokes po les efants et eto po les soçons. On dit cobén ki c' est l' pere Noyé k' els a passé.
El Province do Lussimbork et dins les viyaedjes astok, les comeres poirtént des djaeyes et des noejhes a leus galants, des côps avou des nicnaks et des caramels.
Po des linwincieusès racsegnes sol mot "Noyé", alez s' vey e splitchant motî.
[candjî] Doûces croeyances a vey avou l' Noyé
- Ene sitocaesse croeyance vout ki, a meynute, totes les biesses des ståves s' adjnoyèt. Mins les djins ni plèt nén azler vey li sinne, ca adon, i toumrént moirts.
- Ene ôte doûce croeyance croeyance kel ci ki magne des pemes li nute di Noyé årè des clås.
- On mete a l' ouxh tins del nueye di Noyé : do pwin, di l' aiwe et do four. Li djoû d' Noyé å ùmatén, les djins magnèt on boket d' pwin, et boere di l' aiwe; i fåt dner ene pougneye do four totes les biesses do ståve.
- On loye on loyén d' swele åtoû des åbes ås frûts, ådzeu do stok, et l' bén toide. Adon, on-z årè des fruts a hotche.
[candjî] Hårdêye difoûtrinne
