Boûkete
Èn årtike di Wikipedia.
| Boûkete | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 |
||||||||||||
| Classifiaedje syintifike | ||||||||||||
|
||||||||||||
| No e sincieus latén | ||||||||||||
| Fagopyrum esculentum |
||||||||||||
Li boûkete, c' est ene poligonacêye k' on ahive po ses grinnes.
No e sincieus latén: Fagopyrum esculentum (dinltins, ele si loméve Polygonum fagopyrum).
Gn a eto des ôtès sôres di boûkete:
- li boûkete di Tatareye, Fagopyrum tataricum, foirt brouxhire, ki n' rind nén si bén po les grins, mins ki dene on meyeu fôraedje.
- li boûkete a lådjès foyes, k' est ene dizo-espece di Fagopyrum esculentum et k' on coûtive å Djapon (dins l' tins lomêyz Fagopyrum emarginatum Roth).
Li boûkete est diferinne del såvaedje boûkete.
Ådvins |
[candjî] Coûteure
On seme li boûkete e moes d' may et djun, 40 a 50 kilo di sminces a l' ectåre. C' est ene foirt voltrûle dinrêye, k' arive raddimint a grinnes, diviè l' moes d' awousse, setimbe (Piccini & Hardouin, 1965).
Li boûkete florixh å moes d' awousse. Gn a ene dijhêye ki dit, a Waime k' i n' fåt nén k' aloume å moes d' awousse ca i n' è dinreut rén.
Gn a k' a l' boûkete bén dner èn an so set po rpayî l' cinsî d' ses poennes, dijheut on divins l' tins e l' Årdene.Li boûkete a stî coûtivêye el Walonreye disk' å cmince do 20inme sieke. End aveut co 4.000 ectåres adon, mins li stindêye s' aveut ratchitchî a 150 ectåres e 1960.
Gn a co ene dimande di farene di boûkete; on payis come li France end a apoirté 10.000 tones e 1988 (Meurice, 1994). On l' ahive dins li dmeye-bole Bijhrece, come li mostere li mape ciddé padzo.
Li boûkete si plait bén ezès pôvès teres, minme dins les froedès plaeces del Hôte Årdene, sol payis d' Måmdey et ezès Redîmés payis (Bastin, 1939). Ele ni dmande waire d' ecråxhes.
[candjî] Uzaedjes
[candjî] Sore di vôte lomêye leye-minme "boûkete"
Avou l' farene di boûkete, on fwait ene sôre di vôte, k' on lome des groumetes, des berdeles, u biesmint: des boûketes.
- So Lidje, c' est ene mitchotreye do Noyé, k' on rmete dins l' påsse des corintenes et des tchitches (des catches, souwêyès pemes). Ça s' cût al paile å boure u a l' ôle. On lzès magne tchôdes, avou do souke dissu, u froedes, avou del sirôpe.
- Dins l' payis d' Dinant et so Smwès, on lzès magne ossu al Tossint, et on les lome berdeles. Li mot berdelle si rtrove eto e tchampnwès a Suni, dandjreus paski les femes tot lzès fjhant, berdelént bråmint. Avårla, dins li rcete, on mete eto del farene d' avoenne (A. Vauchelet).
[candjî] Rafôraedje des biesses
Po sognî les biesses, on les pout rafôrer avou del waide di boûkete, mins i n' è fåt nén dner dtrop, ca adon, les vatches atrapèt do fotosinsiûlijhaedje. Tote li blanke pea va tourner a crapes, pu s' discoler a grossès takes di cur.
[candjî] Sognaedje avou l' grin
Li grin pout esse diné direk ås poyes et, molou, ås pourceas et ås veas. Les latons d' boûkete sont foirt ritches e blandoû (proteyenes), cåzu 30 åcint. On ndè pout mete disk' å tîce des farenes po les pourceas u les åmeas al laxhe.
[candjî] Li boûkete ezès lingaedjes.
[candjî] E walon.
Foirt kinoxhou so Lidje (prononcî boûkètt), li mot boûkete est spårdou eto dins les ôtès coines del Walonreye, avou on prononçaedje ene miete diferint: bûkète a Waime bôkètt a Cerfontinne, a Fleuru, a Djåmioû; boukètt a Courçale, a Nivele, al Lovire; a Måtche-dilé-Scåssene, a Bive. Droldimint, on l' aveut rovyî e payis d' Nameur.
Li no del boûkete s' a eto spårdou a cåze d' èn arimea da Georges Ista, k' a divnou on classike des recitaedjes d' efants:
- Li boûkete emacralêye:
- C' esteut l' nute do Noyé, l' mame fijheut des boûketes,
- Et tos les ptis efants, rashonnés dilé l' feu
- Rén k' a houmer l' odeur ki montéve del pailete
- Si sintént l' aiwe al boke et s' raletchént les doets.
- Cwand on costé del påsse esteut djusse a l' idêye,
- Li mame prindeut li paile, el schoyeut on ptit côp,
- Et pu, hop ! Li boûkete e l' air f'jheut ene dimeye
- Et dvins l' mitan del paile ritouméve cou-z å hôt.
- - Leyîz m' on pô sayî, breya li ptite Mårdjene,
- Dji waedje del ritourner, d' adroet do prumî côp.
- Vos alez vey, nosse mame !" Et vola nosse glawene
- Ki prind l' paile a deus mins, ki s' abaxhe on ptit côp...
- Et rouf ! Di totes ses foices, elle evole li boûkete.
- Ele l' evola si bén k' ele n' a måy ritoumé…
Copeye del "Boûkete emacralêye" avou l' accint d' Lidje
On cnoxhe eto li spot, ki dit:
- Cwand k' on magne les boûketes a l' ouxh, on magne les cocognes el coulêye.
ki vout dire ki, cwand i fwait bon o Noyé, i fwait froed a Påke.
[candjî] No del boûkete ezès ôtes lingaedjes
En inglès (buckwheat), flamind (beukweit) et almand (buchweizen), li no vout dire hesse-frumint (faw-frumint), pask' el grin rishonne ene fayene, li frut do faw. C' est ç' no la k' a moussî e walon. On vout k' ça fouxhe on conte di Lô, e payis Flamind k' ågaxhe sipårdou l' boûkete el Principåté d' Lidje et ezès djondants payis. (Meurisse).
Li no e francès (sarrasin) ey en itålyin (grano saraceno), c' est paski c' est on noer grin. Les sarazins, c' est des Mores avou on noer vizaedje.
Li no latén ratuze å faw (fago) et å fotosinsiûlijhaedje des vatches kel magnèt (pyrum)
