Język schwyzertüütsch

Z Wikipedii

Dialekty języków zachodniogemańskich w kontynentalnej Europie

Języki w Szwajcarii (dialekty Schwyzertüütsch występują tylko na terenie strefy niemieckojęzycznej).

Schwyzertüütsch (także: Schwyzerdütsch i Schweitzerdeutsch) to grupa dialektów alemańskich języka niemieckiego na terenie Szwajcarii i Księstwa Liechtenstein. Dialekty te dominują w mowie, podczas gdy językiem literackim jest standardowy język niemiecki (jednakże na terenie kantonów: Sankt Gallen i Zurych wydawane są książki w miejscowych dialektach alemańskich).

Między dialektami Schwyzertüütsch istnieją znaczne różnice: składają się z 3 głównych dialektów alemańskich: dolnoalemańskiego (w mieście Bazylea), górnoalemańskiego (większość terytorium Szwajcarii z odrębnymi dialektami Berna i Zurychu) oraz wysokoalemańskiego (wschodnia część kantonu Valais, Oberland w kantonie Berno oraz wschodnia część kantonu Fryburg). Mieszkańcy tych różnych regionów bardzo często nie mogą się porozumieć (chociaż mieszkają na terenie jednego państwa i rozmawiają tzw. językiem schwyzertuutsch). Stąd też możemy mówić co najwyżej o dialektach schwyzertuutsch, a nie o języku schwyzertuutsch. Również użytkownicy języka niemieckiego nie rozumieją szwajcarskich dialektów alemańskich.

[edytuj] Pisownia

Alfabet dialektów "schwyzertuutsch" nie różni się niczym od alfabetu niemieckiego. Jedynie co warto jest nadmienić nie posiada on "ß", które występuje w języku niemieckim. Zarówno na terenie Szwajcarii, Liechtensteinu używa się w zastępstwie "ss".

[edytuj] Gramatyka

[edytuj] Zasady wymowy

W wielu dialektach szwajcarskich bardzo często zanika nieakcentowane "e". Przykład:

ich habe gefunden - i ha gfunde
ich bin gegangen - i bi gange
ich habe gesagt - i ha gseit

Często z "eu" tworzy się "ü" (jest to archaizm - nie zaszła dyftongizacja). Przykład:

freundlich - fründlich
Feuer - Füür
Steuer - Stüür (Lenkrad)
- lecz: i mues Stüre zahle (Steuern)
Abenteuer - Abentüür
Teufel - Tüüfel

Z "äu" też często tworzy się "ü". Przykład:

läuten - lüüte
häuten - hüüte

ale:

gläubig - gläubig

Z niemieckiego "ei" powstaje "i". Przykład:

gleich - glich
Feier - Fiir
fein - fiin
Zeit - Ziit

ale:

zeigen - zeige
reisen - reise
Schleier - Schleier

Jeśli na początku zdania pojawia się "ei", nie zostaje ono przekształcone w inną formę.

Eier - Eier
eins - eis
Eigentor - Eigegoal

Często "ie" pojawia się z przegłosem

liebe Kinder - liebi Chind

Z "au" tworzy się "u". Przykład:

auf - uf
Aufgaben - Ufgabe
Ausländer - Usländer
brauchen - bruche

ale:

kaufen - chaufe
laufen - laufe
glauben - glaube

Z "a" często powstaje "o". "ä" wymawiane jest jako [æ]. Przykład:

Ich sage - i säge
manchmal - mängmol oder mängisch
ich frage - i froge
ich wage es - i woge es

Z "ü" często tworzy się "üe".

ich übe - i üebe
die Wunde blutet - d’Wunde blüetet
die Prüfung - d’Prüefig

Z niemieckiego "k" tworzy się "ch". Przykład:

ich bin krank - i bi chrank
das Kleid - s’Chleid
das Kind - s’Chind
der Krieg - de Chrieg

[edytuj] Deklinacja (Rodzajnik)

Rodzajniki określone w dialektach szwajcarskich najczęściej ulegają zmianie np.

der Vater - de Vater

die Mutter - d’Mueter

das Kind - s’Kind

die Menschen - d’Mensche

a tak wyglądają rodzajniki nieokreślone:

ein Mann - e Ma

eine Frau - e Frau

ein Kind - es Chind

A oto kilka przykładów dotyczących deklinacji:

der Vater ruft - de Vater rüeft

der Beruf des Vaters - im Vater sin Bruef

das Buch gehört dem Vater - s’Buech ghört im Vater

der Sohn überredet den Vater - de Sohn überredt de Vater

die Mutter ruft - d’Mueter rüeft

der Beruf der Mutter - de Mueter ihren Bruef

das Buch gehört der Mutter - s’Buech ghört de Mueter

der Sohn überredet die Mutter - de Sohn überredt d’Mueter

das Kind ruft - s’Chind rüeft

die Schule des Kindes - im Chind sini Schuel

das Buch gehört dem Kind - s’Buech ghört em Chind

die Mutter überredet das Kind - d’Mueter überredt s’Chind

[edytuj] Koniugacja (Czasownik)

[edytuj] Bezokoliczniki

W niemieckim bezokoliczniku często na końcu pojawia się "n", w szwajcarskich dialektach pojawia się dodatek "go".

Przykład:

Wir gehen einkaufen - Mer gönd go ichaufe.

Wir gehen heute im Restaurant essen. - Mer gönd hüt im Restaurant go ässe.

Ich gehe spazieren - I go go spaziere.

ale: (czasowniki modalne)

Ich muss noch viel lernen. - I mues no vil lerne.

Ich soll aufräumen. - I sött ufrume.

Ich kann lesen. - i cha läse.

[edytuj] Czasowniki

Również w dialektach szwajcarskich występuje koniugacja:

ich gehe - ich gone

du gehst - du gosch

er geht - er goht

wir gehen - mir gönd

ihr geht - ihr gönd

sie gehen - sie gönd

ich frage - ich froge

du fragst - du frogsch

er fragt - er frogt

wir fragen - mir froged

ihr fragt - ihr froged

sie fragen - sie froged

ich mache - ich mache

du machst - du machsch

er macht - er macht

wir machen - mir mached

ihr macht - ihr mached

sie machen - sie mached

[edytuj] Czasy

W dialektach szwajcarskich bardzo często pomija się niektóre czasy występujące w języku niemieckim. Dotyczy to przede wszystkim: Präteritum, Plusquamperfekt'u i Futur II.

ich sage - ich säge

ich sagte - nie istnieje

ich werde sagen - ich (wird) säge

ich habe gesagt - ich ha gseit

ich hatte gesagt - nie istnieje

ich werde gesagt haben - nie istnieje

Czas "Perfekt" jest tworzony razem z: sein i haben.

ich ha gseit - ich bi gsprunge

ich ha grüeft - ich bi gange

ich ha gsuecht - ich bi gloffe

[edytuj] Zaimki osobowe

Również zaimki osobowe w wielu regionach Szwajcarii są wymawiane inaczej np:

ich - ich (i na terenie Szwajcarii wschodniej)

du - du (czasami dü)

er, sie, es - er, sie, s

wir - mir

ihr - ihr

sie - sie

mein - mis

dein - dis

sein - sis

unser - üsers

euer - euers

ihr - ihres

[edytuj] Konjunktiv

Koniunktiv jest tworzony razem z „würde“:

Ich würd säge - (i wür säge)

Ich würd bruche - i wür bruche)

Mir würded säge - (mer würid säge)

Mir würded bruche - (mer würid bruche)

[edytuj] Wyrazy łączone

Bardzo często w dialektach szwajcarskich tworzy się wyrazy łączone

Przykład:

Gehen wir? - Gömmer?

Das kann man nicht sagen. - Das chamme(r) nid säge.

Müssen wir das machen? - Müemmer das mache?

[edytuj] Literatura szwajcarskojęzyczna

Do dnia dzisiejszego na terenie Szwajcarii pojawiają się książki pisane w "schwyzertuutsch". Najczęściej pochodzą one z kantonu Zurych reprezentując miejscowy dialekt. Nie mniej jednak w dolinie Toggenburg są pisane w miejscowym dialekcie sagi i baśnie.