Dominium brytyjskie

Z Wikipedii

Dominium brytyjskie – forma ustrojowa istniejąca w ramach Imperium Brytyjskiego, stanowiąca formę pośrednią między samorządną kolonią a suwerennym państwem, jednak z czasem ewoluująca zdecydowanie w stronę tego ostatniego. Początkowo samorządność dominiów ograniczona była do spraw wewnętrznych i budżetowych, podczas gdy sprawy międzynarodowe regulowane były przez rząd brytyjski. Dominia posiadały własne parlamenty i odpowiedzialne przed nimi rządy. System polityczny był w największym stopniu oparty na ustroju Wielkiej Brytanii, choć poddawano go modyfikacjom (np. wprowadzając federacyjność państwa). Osobą reprezentującą rządy brytyjskie w dominiach był gubernator generalny. Uprawnienia gubernatorów generalnych zmieniały się i były ograniczane wraz z rozwojem samorządności dominiów. Z większości dominiów powstały suwerenne państwa związane z Wielka Brytania przynależnością do Wspólnoty Brytyjskiej.

Pierwszym dominium brytyjskim była Kanada, która otrzymała taki status w 1867. Kolejnymi były Australia (1901), Nowa Zelandia (1907), Nowa Fundlandia (1907), Związek Południowej Afryki (1910) i Irlandia (1922).

Pierwszymi propozycjami utworzenia dominiów były dwie broszury – Jamesa Wilsona "Rozważania o naturze i zakresie władzy ustawodawczej parlamentu brytyjskiego" oraz Tomasza Jeffersona "Krótki przegląd praw Brytyjskiej Ameryki" – obie wydane na krótko przed wybuchem rewolucji amerykańskiej. Założeniem ideologicznym tych pism było stwierdzenie, że parlament brytyjski nie może ustanawiać praw dla kolonii, gdyż jej mieszkańcy nie posiadają swych przedstawicieli w tym ciele ustawodawczym. Zamiast tego proponowano, by kolonie stawały się niezależnymi bytami politycznymi z parlamentami, tworzonymi na wzór brytyjskiego, a z Wielką Brytanią związane osobą monarchy. Idea ta została formalnie zrealizowana dopiero wraz z uchwaleniem statutu westminsterskiego w 1931 r.

Cztery dominia brytyjskie (oraz Indie, które nie miały jednak takiego statusu, choć również należały do Imperium Brytyjskiego) zostało w 1919 r. uznane jako współzałożyciele Ligi Narodów.

Po wypowiedzeniu przez Wielką Brytanię wojny Niemcom, postawa dominiów była różna. Większość dominiów uznała, że deklaracja ta ich nie wiąże, jedynie rząd australijski uznał, że Australia znajduje się tym samym w stanie wojny. Niemniej jednak, Nowa Zelandia zadeklarowała swoje przystąpienie do wojny równocześnie z Wielką Brytanią, a Południowa Afryka i Kanada wypowiedziały wojnę Niemcom po akceptacji parlamentów, odpowiednio 6 i 10 września. Do wojny przystąpiła też Nowa Fundlandia. Irlandia natomiast pozostała neutralna.

Pod koniec lat 40. XX wieku status dominium faktycznie zanikł, ustępując miejsca pełnej niepodległości przy jednoczesnym członkostwie we Wspólnocie Narodów oraz (w przypadku niektórych państw) statusie Commonwealth realm.