Cronologia de l'istòria de Bearn

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

Somari

1 Preistòria
2 Anquitània e Novempopulania
3 Envasions : Vandals, Visigòts, Francs, Vascons e Vikings
4 La vescomtat de Bearn
5 Reiaume de Navarra
6 Reiaume de França
7 Departament deus Baishs Pirenèus (Pirenèus Atlantics après 1969)

[Modificar] Preistòria

- 500 000 : paleolitic ; òmis que poblan los Pirenèus bearnés ; que son caçaires qui viven dens un ecosistem partajat dab ors, bisons, sanglar, chivaus e rinoceròs lanós.
- 30 000 : òmis de Cro-manhon.
- 10 000 : neolitic : tèrra cueita, culturas, animaus domestics.
- 4 000 : utilizacion deus metaus (coire, bronze) ; monuments megalitics (menirs e dolmens). Aquitània e lo futur Bearn qu'ei ja poblada peus òmis qui Cesar aperore Aquitans.
- 800 : arrivada dus Celtes au ras deu territòri aquitan mes shens s'i establir.

[Modificar] Anquitània e Novempopulania

-56 : lo generau roman Crassus que trauca garona en tot afrontar e véncer la resitença aquitana ; lo aquitans pirenencs (enter eths, los deu futur Bearn) que resisten quauques annadas mei en prohèitan deu lor mitan, propici au combat en embuscada. Establiment d la província romana de Novempolulania e latinizacion deus aquitans. Enter los nau pòbles, be i a los Ilurones (qui vienen de las tèrra au ras de la vila d'Iluro, futura Auloron) e los Venarni (deu territòri de Benearnum, la futura Lescar).

[Modificar] Envasions : Vandals, Visigòts, Francs, Vascons e Vikings

IVau sègle : envasion de Bearn peus Vandals qui sacamandejan lo país, puish deus Visigòts qui estableishen lo lor reiaume en Aquitània e Bearn dab Tolosa per capitala.
466 : legenda e martiri de Senta Quiteria.
507 : des.hèita deu Visigòts, vençuts peus Francs.
Deu VIau sègle au XIau : envasion e reiaume vascon.
778 : des.hèita de Carlesmanhe contre los Vascons Roncesvau.
IXau sègle : envasions vikingas.
850 : los Vikings que destruseishen Benearnum.

[Modificar] La vescomtat de Bearn

1050 : Bearn (a l'epòca compausat de la vath deu gave de Pau, de Lescar, de Morlans, deu Sobestre e deu Vic Vilh) que hè l'aquesida de la vescomtat d'Auloron, en doblegan atau lo son territòri.
XIIau sègle : regnat de Gaston IV lo Crotzat,Morlans capitala de Bearn, establiment de la Cort Major e redaccion deus purmèrs Fòrs de Bearn.
1090 : aquesida deu Montanerés ; Gaston IV lo Crotzat vescomte de Bearn.

1099 : Gaston IV lo Crotzat que participa a la conquèsta de Jerusalèm : bastida de tors rollantas e emparament de las vitas deus civius mahometans.

1100 : Gaston IV lo Crotzat que's causeish Morlans, seti deu son castèth de la Horquia, com capitala de Bearn.
1117 : Fòrs de Morlans.
1118 : entrada Gaston IV lo Crotzat dens Saragossa conquesida suus Maures.
1127 : fondacion de l'abadia de Seuvalada per Gaston IV lo Crotzat.
1131 : Mort de Gaston IV lo Crotzat en crotzada en Espanha.
1154 : Bearn que vad vassau d'Aragon.
1188 : lo vescomte Gaston VI de Moncada qu'autreja lo Fòrs generau de Bearn.
1180 : Fòrs d'Auloron, dit de "poblacion".
1194 : aquesida d'Ortès per Bearn.
1213 : Bearn aligat dab Aragon e Tolosa e atau, des.hèit dab eths a la batalha de Murèth.
1221 : Fòrs de la vath d'Ausau
1222 : Fòrs de la vath d'Aspa
1229 : Gaston VII de Moncada vescomte de Bearn per 61 annadas ; Ortès que vadore capitala durant lo son regnat.
1242 : Bearn que's destaca de l'aligança dab Aragon e que deu aligà's dab Gasconha, vassau deu rei d'Anglatèrra.
1247 : Fòrs de la vath de Varetons.
1270 : Cartas de Carnicerias d'Ortès.
1290 : mort de Gaston VII de Montcada.
1343 : Gaston III de Fois- Bearn, qui vadore Gaston Fèbus, vescomte de Bearn.
25 de seteme de 1347 : que's declara tiéner lo son Bearn pas sonque de Diu e de la soa espada : declaracion d'independéncia de Bearn qui vad pas sobeiran dinc a a l'Edict d'Integracion deu rei de França Loís XIII(1620).
1385 : Denombrament de Bearn : cad capdulh de cada ostau Bearnés qu'i ei mentavut, preservant atau los lors nom dinc au dia de uei.
1391 : mort de Gaston Fèbus.
25 d'agost de 1442 : batalha de Mesplèda

[Modificar] Reiaume de Navarra

30 de julhet de 1436 : Gaston de Grailly, vescomta de Bearn qu'esposa Eleonòr Ira de Navarra ; los lors eretèrs que horen au còp vecomtes de Bearn e reis de Navarra.
1455 : Gaston II de FoisGaston de Grailly capdau de reiaume de Navarra.
1479 : Francés Fèbus (arrèr hilh de Gaston II de Foish, hilh deu defunt comte Viana - títol de l'eretèr deu tròn de Navarra -) qu'ei lo purmèr vescomte de Bearn a vàder rei de Navarra.
1512 : envasion Aragonesa en responsa de l'apropiament enter Enric II de Navarra e Francès Ièr de França ; Bearn que perd la Hauta Navarra.

[Modificar] Reiaume de França

1620 : Loís XIII en Bearn e promulgacion de l'Edicte d'integracion de Bearn dens França : Édit de Louis XIII de glorieuse mémoire du mois d'octobre 1620 par lequel il a uny le Royaume de Navarre et la souveraineté de Béarn à la couronne de France, avec réserve expresse de leurs fors droits franchises et immunités qui seront inviolablement gardés et observés

[Modificar] Departament deus Baishs Pirenèus (Pirenèus Atlantics après 1969)

12 de gener de 1790 : l'Amassada Nacionau francesa que crea lo departament deus Baishs Pirenèus en y hicar Bearn, lo Baish Ador, e los tres parçans bascos de Labord, Sola e Baisha Navarra.
1936 : guèrra d'Espanha ; refugiats espanhòus que traucan la termièra dab Bearn ; mantuns que horen mias de cap au camp de Gurs.
1939 - 1945 : segonda guèrra modiau ; lo camp de Gurs que vad camp de concentracion on mantuns judius qui non s'i escaden pas entà escapar e son miats de cap aus camps d'exterminacion ; la linha de demarcacion enter zòna libra e zòna ocupada que trauca e divideish Bearn ; resitència : Cors Francs Pomèr e Armada deu Larinc.
1949 : descoberta deu jaç de gaz de Lac.
1951 : la lei Deixone qu'autoriza un ensenhament limitat deu Bearnés dens las escòlas publicas de la Republica Francesa.
1967 : un terratrem que segotesih e que destruceish ua partida de la vila d'Areta.
1969 : los Baishs Pirenèus que son tornats nomar Pirenèus Atlantics.