Rijn
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
|
|
|
|---|---|
 |
|
| Lengte | 1 320km |
| Hoogte van de bron | 1 602m |
| Debiet | 2 200m³/s |
| Stroomgebied | 185 000km² |
| Van | Achter-Rijn |
| Naar | Noordzee |
| Stroomt door | Zwitserland - Liechtenstein - Oostenrijk - Duitsland- Frankrijk - Nederland |
 Nederrijn bij Renkum |
|
De Rijn (Duits: Rhein, Frans: Rhin, Retoromaans: Rein, Zwitserduits: Rhy, Engels: Rhine, Ripuarisch; Rhing, Latijn: Rhenus, in het Nederlands vroeger ook: Rhijn) is met 1320 kilometer een van de langste rivieren van Europa. Daarvan ligt 800 kilometer in Duitsland, zoals ook het grootste deel van het stroomgebied (120.000 van de 185.000 km²) op Duits grondgebied ligt. De naam van de Rijn komt waarschijnlijk van het Indo-Europese *rei dat "stromen" betekent.
Inhoud |
[bewerk] Loop
[bewerk] Landen
De Rijn ontspringt in Graubünden, in de Zwitserse Alpen, en doet achtereenvolgens zes landen aan:
- Zwitserland
- Liechtenstein (grensrivier)
- Oostenrijk
- Frankrijk (grensrivier, zie hieronder)
- Duitsland
- Nederland
Tussen Basel en Breisach am Rhein, een afstand van ca 60 km, is de Rijn een ondiepe rivier met veel stroomversnellingen. Ten westen daarvan is een bevaarbaar kanaal gegraven. Men spreekt van de 'alte Rhein' en de 'neue Rhein'. Het langgerekte eiland daartussen is Frans gebied. De 'alte Rhein' is dus grensrivier, en de bevaarbare 'neue Rhein' ligt in Frankrijk.
Daarnaast maken delen van Italië, België en Luxemburg deel uit van het totale stroomgebied van de Rijn.
[bewerk] Naamgeving
De Rijn is lang, stroomt door verschillende landen en taalgebieden. Verschillende gedeeltes hebben een eigen naam - wat soms verwarring kan opleveren (welke bovenrijn? welke niederrhein?).
Van Zwitserland door Duitsland naar Nederland heet de Rijn achtereenvolgens:
- Alpenrijn tot aan het Bodenmeer (gedeeltelijk de grens tussen Zwitserland en achtereenvolgens Liechtenstein en Oostenrijk). De Alpenrijn heeft twee bovenlopen: de Voor-Rijn en de Achter-Rijn, die bij Reichenau (Graubünden), ten westen van Chur, samenvloeien. De Rijnwater doorstroomt het Bodenmeer en vervolgt weer als rivier vanaf Konstanz.
- Hoogrijn tot Bazel (gedeeltelijk de Zwitsers-Duitse grens). Het gedeelte vanaf de samenvloeiing met de Aare wordt door de Zwitsers Niederrhein genoemd. Bij Schaffhausen bevindt zich de Rheinfall, de grootste waterval van Europa;
- Bovenrijn (Duits: Oberrhein) tot Bingen (gedeeltelijk de Duits-Franse grens);
- Middenrijn (Duits: Mittelrhein) tot Bad Godesberg (Bonn). Dit gedeelte van het Rijndal is een kloofdal door de Eifel, met onder andere de Lorelei als karakteristiek punt.
- Nederrijn (Duits: Niederrhein) tot aan de Duits-Nederlandse grens.
In Nederland vertakte de Rijn zich tot in historische tijden van nature, en zijn delen van de Rijn gegraven t.b.v. waterhuishouding, veiligheid en navigatie. Verschillende gedeeltes hebben een eigen naam. Als de Nederrijn Duitsland verlaat, heet hij achtereenvolgens:
- "Boven-Rijn" van Lobith tot Tolkamer (grensrivier met Duitsland). Tot aan het graven van het Pannerdens Kanaal en het Bijlandsch Kanaal was dit het bovenste stuk van de Waal. Tussen Boven-Rijn en Zevenaar ligt het Rijnstrangen gebied, het verzande verlengde van de Nederrijn).
- "Bijlandsch Kanaal" (grotendeels een gegraven gedeelte) tot aan de afsplitsing van de Waal.
- "Pannerdensch Kanaal" (grotendeels een gegraven gedeelte) tot voorbij Angeren.
- "Nederrijn" tot aan Wijk bij Duurstede (voor Arnhem splitst de Gelderse IJssel hier van af).
Na Wijk bij Duurstede gaat de Rijn officieel verder als Lek, Nieuwe Maas en Nieuwe Waterweg. De naam 'Rijn' leeft echter voort in:
- "Kromme Rijn" tot Utrecht.
- "Leidse Rijn" tot Harmelen.
- "Oude Rijn" via Leiden naar Katwijk.
[bewerk] Vertakkingen in Nederland
 |
|
|
|
|
|
|
|
In zijn delta vertakt (splitst) de Rijn veelvuldig, en verdeelt daarbij zijn water. De Waal draagt twee derde van de afvoer van de Boven-Rijn, het Pannerdensch Kanaal de rest (zie onder).
Tot aan de bedijking (middeleeuwen) waren er meer splitsingen. De kleinere lopen - in de Romeinse tijd vaak nog grote rivieren, maar in de middeleeuwen al sterk aan het verzanden - werden gelijktijdig met de bedijking afgedamd. Voorbeelden zijn de Kromme Rijn en Oude Rijn, de Utrechtse Vecht, de Linge, de Hollandse IJssel. Naast de Waal bleef slechts de Lek over als rivierloop.
Waal, Lek en de Maas monden alle als estuaria uit in de Noordzee. De havens van Rotterdam liggen in dit gebied (Nieuwe Waterweg). Het merendeel van het Rijn- en Maaswater bereikt de Noordzee via de Nieuwe Merwede (gegraven), en de (voormalige) estuaria Hollands Diep en Haringvliet.
[bewerk] Zijrivieren
Belangrijke zijrivieren van de Rijn zijn de Aare in Zwitserland, en de Neckar, de Main, de Moezel, de Lahn, de Ruhr en de Lippe in Duitsland. Al deze rivieren, op de Aare en de Moezel na, monden van de orografisch rechterkant in de Rijn uit.
Linksrijns mondt onder andere het zijriviertje de Kalflack bij Emmerik uit in de Rijn.
[bewerk] Ouderdom van de Rijn
Als grote rivier is de Rijn, naar geologische maatstaven, relatief jong. Met name in het Plioceen en Pleistoceen vergrootte de Rijn zijn stroomgebied in Midden- en Zuid-Duitsland en het noorden van Zwitserland. Dit ging vooral ten koste van stroomgebied van Rhône en Donau. Ook delen van het Maas-stroomgebied zijn door de Rijn gekaapt (rivieronthoofding), bijvoorbeeld de bovenloop van zijrivier Moezel. Het veranderen van de rivierstroomgebieden in midden Europa hangt samen met tektonische bewegingen (vooral onder invloed van de vorming van de Alpen).
De positie van de Rijn-delta in Nederland (Waal, Nederrijn) is overgeërfd uit de laatste en voorlaatste ijstijd. De huidige Rijntakken in Nederland zijn (afgezien van gegraven delen) tussen de 1700 en 4000 jaar geleden ontstaan (en rond 1100-1300 n.Chr bedijkt en afgedamd). In de laatste ijstijd lag het zuiden van de Noordzee droog en was de Rijn verlengd. Rivieren als Maas, Schelde en Thames werden zijrivieren van de Rijn, net als de Seine. De toenmalige Rijn liep door het huidige Nauw van Calais en Het Kanaal en mondde uit in de Atlantische Oceaan ten NW van Bretagne. Deze bizarre afwateringssituatie is het eindresultaat van grote uitbreidingen van Scandinavisch landijs in de laatste ijstijden. In de laatste miljoen jaar heeft de Rijn in heel midden Nederland afzettingen neergelegd, eerst vooral ZO-NW door Limburg en Brabant, later meer Z-N door Oost Nederland (Veluwe, Achterhoek, Flevoland) tot in Friesland - en steeds in de Noordzee uitgemond.
[bewerk] Steden
Op zijn tocht stroomt de Rijn langs, en soms door, een groot aantal steden. Deze steden staan hieronder opgesomd, met daarbij de oever waarop ze liggen. Bij steden aan beide oevers staat de zijde met het centrum eerst vermeld.
[bewerk] Langs de Rijn
Langs de Rijn in Zwitserland liggen de volgende steden.
- Ilanz (l/r)
- Splügen (l/r)
- Chur (r)
- Vaduz (r, in Liechtenstein)
- Konstanz (l/r, Konstanz is Duits, maar ligt aan de zuidoever van het Bodenmeer)
- Schaffhausen (r)
- Bazel (l/r)
In Frankrijk ligt aan de Rijn:
- Straatsburg (l)
In Duitsland liggen aan de Rijn:
- Karlsruhe (r)
- Speyer (l)
- Mannheim (r) - Ludwigshafen am Rhein (l)
- Worms (l)
- Mainz (l) - Wiesbaden (r)
- Rüdesheim am Rhein (r)
- Kamp-Bornhofen (r)
- Lahnstein (r)
- Koblenz (l/r)
- Andernach (l)
- Bonn (l/r)
- Keulen (l/r)
- Düsseldorf (r) - Neuss (l)
- Krefeld (l)
- Duisburg (r) - Moers (l)
- Wesel (r)
- Xanten (l)
- Emmerik (r)
Enkele kilometers ten westen van Emmerik verlaat de Rijn Duitsland en stroomt deze Nederland binnen.
[bewerk] Langs de Nederrijn, Lek, Nieuwe Maas of Nieuwe Waterweg
- Huissen (l)
- Arnhem (r/l)
- Wageningen (r)
- Rhenen (r)
- Wijk bij Duurstede (r)
- Culemborg (l)
- Vianen (l)
- Schoonhoven (r)
- Rotterdam (r/l)
- Schiedam (r)
- Vlaardingen (r)
- Maassluis (r)
- Hoek van Holland (r)
[bewerk] Langs de Waal, Boven Merwede of Oude Maas
- Nijmegen (l/r)
- Tiel (r)
- Zaltbommel (l)
- Gorinchem (r)
- Woudrichem (l)
- Dordrecht (Ligt aan de Oude Maas; in feite een van de zijtakken van de Waal.)
- Zwijndrecht (l)
[bewerk] Langs de IJssel
- Doesburg (r)
- Bronkhorst (r)
- Zutphen (r)
- Deventer (r)
- Zwolle (r)
- Kampen (l)
- IJsselmuiden (r)
[bewerk] Langs de Kromme Rijn en Oude Rijn
- Wijk bij Duurstede (l)
- Cothen (l/r)
- Werkhoven (l)
- Odijk (l)
- Bunnik (l)
- Utrecht (l/r)
- De Meern (l/r)
- Harmelen (l/r)
- Woerden (l/r)
- Nieuwerbrug aan den Rijn (l/r)
- Bodegraven (l/r)
- Zwammerdam (l/r)
- Alphen aan den Rijn (l/r)
- Koudekerk aan den Rijn (r)
- Hazerswoude-Rijndijk (l)
- Zoeterwoude-Rijndijk (l)
- Leiden (l-r)
- Valkenburg (l)
- Rijnsburg (r)
- Katwijk (l-r)
[bewerk] Nederlandse grens
Een belangrijke plaatsnaam in verband met de Rijn is voor Nederlanders ook Lobith: bij deze plaats zou de rivier Nederland binnenkomen. Weliswaar lag Lobith inderdaad oorspronkelijk aan de Rijn, maar in de loop der eeuwen is langs het stuk rivier tussen Emmerik en Arnhem verkorting na verkorting toegepast, zodat Lobith nu niet meer aan de rivier ligt.
Een ander dorpje is juist gesplitst door de huidige loop van de Rijn: Spijk. En sinds in 1817 de rechteroever van het dorp, tezamen met Lobith, van Duits (Kleefs) grondgebied Nederlands grondgebied werd, verlaat de Rijn bij Spyk (op de Duitse linkeroever) Duitsland, en komt de Rijn bij Spijk (op de Nederlandse rechteroever) Nederland binnen.
Nog een dorpje dat aan de grens een belangrijke plaats innam: Tolkamer. De naam van het dorp komt uit de tijd dat daar schippers die vracht vervoerden van Duitsland naar Nederland tol moesten betalen, de zogenaamde Tol Kamer.
Lobith, Tolkamer en Spijk behoren sinds 1985 tot de gemeente Rijnwaarden.
[bewerk] Afvoer
[bewerk] Volume
Over het jaar gemiddeld bedraagt de afvoer van de Rijn ca. 2200 m³/s (debiet bij Lobith). De afvoeren van 1926 en 1995 waren ca. 13.000 m³/s. In extreme gevallen kan dit oplopen tot zo'n 16.000 m³/s (de kans hierop wordt geschat op 1/1250 per jaar). Op het keren van dergelijke afvoeren is het onderhoud van de dijken en de inrichting van uiterwaarden bij wet afgestemd (Wet op de Waterkering).
Over het algemeen wordt de verdeling van de afvoer over de verschillende Rijntakken, de Waal, de Nederrijn en de IJssel, door Rijkswaterstaat geregeld. Met name de waterdieptes op de Waal zijn van cruciaal belang voor de scheepvaart, dus bij lage afvoeren krijgt die prioriteit.
Onder normale omstandigheden wordt de afvoer als volgt verdeeld:
- 2/3 - Waal
- 1/3 - Pannerdensch kanaal (naar het splitsingspunt Nederrijn/IJssel)
- 2/3 - Nederrijn/Lek (2/9 van totaal)
- 1/3 - IJssel (1/9 van totaal)
[bewerk] Veiligheid
De Nederlandse rivierdijken moeten waterstanden kunnen weerstaan die hooguit eens per 1250 jaar kunnen voorkomen. Voor zeedijken geldt een veiligheidshoogte van eens per 10.000 jaar. Tijdens de hoogwaters van 1995 moesten echter uit grote gebieden in de Betuwe en andere rivierpolders in Gelderland in totaal circa 200.000 mensen worden geëvacueerd omdat de dijken onder andere bij het dorp Ochten het dreigden te begeven. Het debiet bedroeg toen 13.000 m³/s.
Door de klimaatverandering verwacht het KNMI echter dat de jaarlijkse neerslag in het stroomgebied van de Rijn zal toenemen. Daarnaast vindt in dat gebied een verregaande verstedelijking plaats, waardoor de neerslag die er valt, sneller tot afstroming zal komen. Rijkswaterstaat verwacht daarom dat de eens-per-1250-jaar afvoer in het jaar 2050 ongeveer 18.000 m³/s zal bedragen.
Tussen nu en 2015 neemt de overheid maatregelen om de kans op overstromingen niet groter te laten worden, ondanks de verwachte klimaatverandering. Eind 2006 werd de PKB-fase afgerond en gemeenten, provincies en waterschappen gaan van start met de uitwerking van de plannen. De maatregelen zijn bedoeld als investering in de veiligheid en de vitaliteit van het rivierengebied. Het project Ruimte voor de Rivier is in het leven geroepen om te zorgen dat er meer water door de Rijn kan wegstromen (minder kans op overstromingen) en dit ook op een ecologische, duurzame wijze te doen.
Plannen voor het inrichten van grootschalige overloopgebieden zijn zowel in Nederland als in Duitsland voorlopig niet haalbaar gebleken.
[bewerk] Laagterecord
De waterstand van de Rijn bij Tolkamer bereikte op 21 september 2003 een laagterecord van 7,06 m boven NAP. Het vorige laagterecord dateert van 17 augustus 2003 toen de Rijn een stand bereikte van 7,16 m boven NAP. Eind september 2003 werd de stand nog lager en schommelde deze rond 6,90 meter boven NAP, de laagste stand ooit gemeten.
Deze laagste waterstand ten opzichte van NAP betekent niet dat nog nooit eerder zo weinig water door de Rijn heeft gestroomd. Dat toch een record is bereikt heeft te maken met de bodemligging van de Rijn. De rivierbodem bij Lobith daalt door erosie ongeveer twee centimeter per jaar en snijdt daarmee als het ware in in het landschap. Doordat de bodem daalt, daalt het waterpeil automatisch mee. Ook bij deze lage waterstand van net iets meer dan 7,00 m boven NAP voert de Rijn nog ruim 800 m³/s af. Tijdens het laagwater in september 1991 was de afvoer vergelijkbaar, maar bedroeg de waterstand ten opzichte van NAP nog 7,16 m. Dat was toen een record.
Qua vaardiepte voor de schepen is het verschil tussen de gemeten waterstand en de bodemligging van de rivier van belang. Doordat beide door de bodemdaling in ongeveer dezelfde mate worden beïnvloed heeft bodemdaling weinig effect op de vaardiepte. Er werd daarom in 2003 wel een laagterecord in de waterstand, maar geen laagterecord in vaardiepte bereikt.
[bewerk] Waterkwaliteit
Midden jaren zestig was het water in de Rijn sterk vervuild. Er werd veel ongezuiverd afvalwater in geloosd door de vele huishoudens en industrieën langs de rivier. De vervuiling was zo sterk dat nagenoeg al het leven uit de Rijn verdwenen was. De waterkwaliteit van de Rijn kwam in de aandacht van milieugroeperingen, media en overheden. Voor Nederland was de waterkwaliteit ook van direct belang omdat daar water uit de Rijn werd ingenomen om er drinkwater van te maken. De vervuiling door stroomopwaarts gelegen gebieden vormde daarbij een groot probleem.
Er kwamen steeds strengere regels en het water werd steeds meer gezuiverd alvorens te worden geloosd. Ook werd er een internationaal overleg in het leven geroepen door de landen die in het stroomgebied van de Rijn lagen: Nederland, Duitsland, Frankrijk en Zwitserland. Hier werden afspraken gemaakt om de waterkwaliteit te verhogen.
Een sprong voorwaarts werd gemaakt na een ongeluk bij het chemiebedrijf Sandoz in Bazel in 1986. Bij dit ongeluk stroomden grote hoeveelheden giftige chemicaliën de Rijn in. Door de grote aandacht die dit kreeg in de media, werden bedrijven en overheden gestimuleerd om de aanpak van de vervuilingen en de veiligheid te verbeteren. Een van de hardnekkigste problemen waren de lozingen van zout door de kalimijnen in Frankrijk. Zout is lastig uit het water te zuiveren en vormde een probleem voor de inname van drinkwater in Nederland. Anno 2004 zijn ook deze lozingen behoorlijk teruggebracht en is de kwaliteit van het Rijnwater zo verbeterd dat er plannen zijn gemaakt om de zalm te herintroduceren in de Rijn. Tegenwoordig krijgt thermische verontreiniging door koelwater meer aandacht
[bewerk] Natuur langs de Rijn
Op de gronden langs de Rijn komen diverse wilde plantensoorten voor die in Nederland kenmerkend worden gevonden voor dit gebied. De meeste komen uit Midden- en Zuid-Europa en zijn naar alle waarschijnlijkheid door het Rijnwater aangevoerd. Bovendien zijn de zandgronden die door de Rijn zijn afgezet relatief kalkrijk, wat ook gunstig is voor veel soorten. Deze soorten worden binnen de Nederlandse floristiek aangeduid met stroomdalsoorten.
[bewerk] Status van natuurmonument
Door de Duitse deelstaat Noord-Rijnland-Westfalen is voor de Rijn de status van Natuurmonument aangevraagd. Het project Gelderse poort, een samenwerking tussen Nederland en Duitsland, is een schoolvoorbeeld van natuurontwikkeling. De belangentegenstellingen zijn echter groot, omdat een hogere waardering voor de natuur leidt tot mogelijke aanpassingen m.b.t. scheepvaart en waterbeheer.
[bewerk] Zie ook
| Bronnen, noten en/of referenties: |
|
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Rhine op Wikimedia Commons.
|
