Artis
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
|
||||||||||||||||
 |
||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
|
||||||||||||||||
Artis is de dierentuin van Amsterdam, gelegen in de Plantagebuurt. De ingang bevindt zich aan de Plantage Kerklaan. Het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra, ("de natuur is de leermeesteres van de kunst") in de volksmond: Artis, werd in 1838 door G.F. Westerman, J.W.H. Werlemann en J.J. Wijsmuller opgericht.
Met een aantal gebouwen die uit de negentiende eeuw stammen heeft Artis volgens velen een charme en een historische dimensie, die aan modernere dierentuinen ontbreken. Er is een keerzijde: zoals de meeste oudere dierentuinen die in een stad liggen, heeft Artis in de loop der jaren veel moeten verbouwen om de dierentuin aan te passen aan de moderne opvattingen over aanvaardbare huisvesting.
Inhoud |
[bewerk] Geschiedenis
Artis werd op 1 mei 1838 opgericht als Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra op initiatief van boekhandelaar Westerman, samen met commissionair Werleman en horlogemaker Wijsmuller. De naam van de dierentuin werd al snel versimpeld tot Artis, het deel van de naam dat zich bovenaan op de poort met de vergulden adelaars bevond. Aanvankelijk zou ook de afkorting "Natura" zijn gebruikt, maar deze naam kwam als snel in onbruik vanwege de bijklank. "Graag tot ziens in natura" zou immers anders dan bedoeld kunnen worden opgevat. Op 1 mei 1852 verkreeg het genootschap het predikaat Koninklijk. Het doel was om de natuur zowel in levende als niet-levende vorm dichter bij de bevolking te brengen. Aanvankelijk was de steeds groeiende verzameling van zogenoemde "naturalia", op sterk water gezette specimina, skeletten, opgezette dieren, schelpen, fossielen en gesteenten, zeker zo belangrijk als de dierentuin zelf.
De museumcollectie verhuisde in 1855 naar het 'Groote' Museum aan de Plantage Middenlaan, dat prompt ook te klein werd. Uiteindelijk werd de naturaliaverzameling samengevoegd met de collectie van de Universiteit van Amsterdam en in 1882 ging de verzameling naar het Zoölogisch Museum. De uitgebreide volkenkundige verzameling die Artis lange tijd in bezit had, verhuisde in 1921 naar het nabijgelegen Tropenmuseum. In de eerste jaren was Artis vrijwel alleen toegankelijk voor leden, die de tuin gezamenlijk financierden. Niet-leden mochten aanvankelijk alleen in september de dierentuin bezoeken.
Artis startte als een tuin met een vijver en een oranjerie van zestig bij tachtig meter op de plek van de huidige kinderboerderij. De eerste dieren waren apen, herten, papegaaien en een "Surinaamse boskat" (waarschijnlijk een Leopardus-soort) aangevuld met het naturaliakabinet van Reindert Draak. In het eerste jaar werd verder voor vierhonderd gulden een panter gekocht. In 1839 was er de aankoop van de menagerie van Cornelis van Aken, die onder andere een gestreepte hyena, een Indische olifant en een afgodslang omvatte, voor 30.000 gulden. Dit leidde tot de eerste uitbreiding van Artis: de oude Middenhof werd uitgebreid met de Houtwallen aan de beide zijden van de Nieuwe Prinsengracht. Een veerpont vervoerde bezoekers tussen de twee delen van de dierentuin. In 1866 werd de gracht omgevormd tot drie grote vijvers. In 1877 bereikte Artis een oppervlakte van tien hectare, gelegen tussen de Plantage Kerklaan, de Plantage Middenlaan en de Plantage Doklaan. Inmiddels was de oorspronkelijke dierentuin in de Plantage uitgebreid met onder andere een roofdierengebouw (1859) en een aquarium (1882), dat lange tijd toonaangevend geweest is in de wereld.
Kort na het honderdjarige bestaan in 1938 dreigde faillissement en sluiting voor Artis vanwege hoge schulden, veroudering en dalende bezoekersaantallen. Het "Comité Redding Artis" werd opgericht die de dierentuin financieel steunde. In 1940, rond het begin van de Tweede Wereldoorlog ging het weer beter met Artis. Ook na het uitbreken van de oorlog was er voldoende voedsel voor de dieren en voldoende bouwmateriaal voor nieuwe projecten zoals het Kamelenveld, de Apenrots (beiden uit 1940) en de Bokkenrots (1941). Een belangrijke rol hierin had directeur A.J.L. Sunier, die als geboren Zwitser de Duitse taal uitstekend beheerste en bovendien een goede onderhandelaar was en zo de Duitse bezetters kon aanzetten tot het leveren van de benodigde materialen. In de nacht van 13 op 14 juni 1941 werd Artis getroffen door geallieerde brandbommen die bedoeld waren voor naastgelegen spoorwegterrein aan de Plantage Doklaan. Er was wonderwel alleen schade aan gebouwen. In september 1941 moest de dierentuin op last van de bezetter de joodse leden, van wie er van oudsher veel waren, de toegang ontzeggen. In 1945 kreeg ook Artis het lastiger en er ontstond een tekort aan voedsel en brandstof voor aquariumpomp. Uiteindelijk kwam de bevrijding net op tijd.
Ter gelegenheid van het 150-jarige bestaan werd in 1988 in Artis het Planetarium geopend (voorheen gevestigd in het Gaasperpark). In 1992 volgde het geologisch museum. Eind jaren negentig begon Artis met een reeks vernieuwingen, mede mogelijk gemaakt door de aanwinst van het naastgelegen spoorwegterrein van vier hectare groot aan de Plantage Doklaan en het Entrepotdok. In 1997 werd het Aquarium geheel vernieuwd met een koraalrif, een vloedbos uit de Amazone en de fauna van een Amsterdamse gracht. De eerste vernieuwing was de aanleg van het Wolvenbos in 1999, gevolgd door een nagemaakt Afrikaans savannelandschap aan het Entrepotdok later dat jaar. De Zuid-Amerikaanse Pampa werd in 2004 geopend. In 2005 werd het nieuwe Insectarium geopend, gevolgd door een groot vlinderpaviljoen in 2006. Hiermee beschikt Artis nu over het grootste insectarium ter wereld. Voor de nabije toekomst staat de aanleg van nieuwe verblijven voor de roofdieren en apen met een ondergrondse parkeergarage gepland op de plaats van het huidige parkeerterrein. De huidige directeur van Artis is Haig Balian, die in augustus 2003 Maarten Frankenhuis opvolgde.
[bewerk] Beschrijving
Bij de ingang bevinden zich het Zeiss Planetarium, dat in 2007 werd gerenoveerd, en het Kamelenveld, de Papegaaienlaan, de Apenrots en de Kinderboerderij. Op het Kamelenveld leven exotische huisdieren als de huiskameel, de dwergezel, de alpaca en het Watussi-rund. De Apenrots werd tot 1988 bewoond door een groep resusapen, maar tegenwoordig is de Japanse makaak de bewoner. Langs de Papegaaienlaan waren tot eind jaren negentig verschillende papegaaiensoorten (voornamelijk ara's) te zien gedurende de zomermaanden, eerst in kooien en later gekortwiekt. De Papegaaienlaan werd uiteindelijk als te stressvol beschouwd voor de papegaaien, die sindsdien een groot volière in de buurt van het Aquarium bewonen.
Aan de noordwestzijde van Artis bevinden zich het Vogel-, Apen- en Reptielenhuis, die feitelijk één gebouw vormen, het Kerbert-terras en de Roofdierengalerij (katachtigen). Het Kerbert-terras is gebouwd in 1927 en vernoemd naar Coenraad Kerbert, de tweede directeur van Artis. Het huisvest een groep leeuwen. De Roofdierengalerij waren tot eind jaren tachtig kale betonnen kooien, maar in de jaren negentig hebben deze verblijven een sterke verandering ondergaan. Het aantal soorten is teruggebracht, waardoor de overgebleven soorten meer ruimte hebben. Bovendien zijn de verblijven voorzien van begroeiing, houten vlonders en vijvertjes. Op termijn zal de Roofdierengalerij vervangen worden door nieuwe roofdierverblijven op het terrein van de huidige parkeerplaats.
Ten zuiden van het Reptielenhuis bevinden zich een drietal vijvers, die restanten zijn van de voormalige Nieuwe Prinsengracht. In en rondom deze vijvers leven verschillende watervogels waaronder de Europese kraanvogel en de Chileense flamingo. Ten oosten van de vijvers liggen de Bokkenrots (1941) met Alpensteenbokken en de Zuid-Amerikaanse Pampa (2004). De Zuid-Amerikaanse Pampa omvat een viertal verblijven met capybara's, reuzenmiereneters en Chileense poedoes, lama's, vicuña's en manenwolven. Het centrale punt van de Zuid-Amerikaanse Pampa is het Eenhoevigenhuis, een monument dat vroeger het binnenverblijf was van verschillende paardachtigen als de onager, de Grévyzebra, de Hartmann-bergzebra en het Przewalskipaard. In 1883 stierf bij het Eenhoevigenhuis de laatste quagga ter wereld.
Centraal in Artis liggen de verblijven van verschillende kleine zoogdieren. Het Kleine Zoogdierenhuis uit 1977 bestaat uit een aantal binnenverblijven en buitenverblijven. Binnen zijn voornamelijk Zuid-Amerikaanse apensoorten en knaagdieren te zien, buiten leven verschillende kleine roofdieren (margay, rode neusbeer, beermarter, fossa) en maki's. Rondom het Kleine Zoogdierenhuis liggen de verblijven van de Bennettwallabie, de kleine panda en beverratten. Wasberen leven naast het oude Wolvenhuis, evenals een groep van de Afrikaanse wilde hond. Het verblijf rondom het Minangkabause huis wordt bewoond door anoa's. In het verleden lagen rondom het Minangkabau huis meerdere kleinere verblijven voor diverse herten- (ree, zwijnshert) en antilopesoorten (dorcasgazelle, saïga, blauwe duiker).
Naast de Roofdierengallerij liggen het Wolvenwoud en de verblijven van de Aziatische olifant, de netgiraffe en enkele Afrikaanse antilopesoorten. Deze verblijven zijn in de late jaren negentig uitgebreid (onder meer door invoeging van het oude neushoornperk) en gemoderniseerd (onder meer door het verwijderen van veel hekwerk). Naast het giraffenverblijf ligt het gebouw De Volharding, een voormalig pakhuis uit de negentiende eeuw. Aanvankelijk lagen aan de westzijde van dit gebouw ongeveer twintig volières voor roofvogels en de oostzijde meerdere perken voor runderen. Het aantal roofvogelvolières werd teruggebracht tot zeven in de jaren negentig en uiteindelijk in 2003 vervangen door één grote volière voor uitsluitend Europese gieren (vale gier, aasgier, monniksgier). Het aantal rundersoorten is in de loop der jaren teruggebracht tot één, de wisent. In De Volharding bevindt zich sinds 1995 de Jungle by Night. In eerste instantie was het nachtdierenhuis voor Zuid-Amerikaanse soorten als brilbladneusvleermuizen, bergpaca's, nachtapen, negenbandgordeldieren, reuzenpadden en grottenzalmen. Sinds 2000 leven ook verschillende nachtdieren uit andere continenten in de Jungle by Night, waaronder de potto en de suikereekhoorn.
Naast De Volharding liggen het Chimpanseehuis en het Gorillahuis. De chimpansee en de westelijke laaglandgorilla bewoonden tot 1990 één gebouw, maar in dat jaar werd een nieuw buitenverblijf voor laatstgenoemde soort geopend. Het Gorillahuis stond lange tijd bekend als het Nijlpaardenhuis dat onderdak bood aan nijlpaarden, dwergnijlpaarden, Caribische lamantijnen en verschillende vogelsoorten als toekans, beo's en papegaaien die los in het gebouw vlogen. Door overlijden en verhuizing zijn de aanvankelijke bewoners van het gebouw zo goed als verdwenen en werden de gorilla's hoofdbewoners. Het laatste Artis-nijlpaard leeft aan de westzijde van het gebouw. Rondom het Gorillahuis liggen de buitenverblijven van de Indische tapir en de sitatoenga.
In het zuidoosten van Artis bevinden zich het Aquarium en meerdere volières voor uilen, papegaaien, hoornrafen, hoendervogels en ibissen. Nabij het Aquarium zijn de pinguïngroep van Artis, die tegenwoordig bestaat uit zwartvoetpinguïns, de ijsbeer en de Californische zeeleeuwen te zien. De zeeleeuwen zijn door een grote grasplaat ook onder water te bekijken.
De Afrika-Savanne omvat drie delen: het kleine westelijke deel met klipspringers en zwarte kroonkraanvogels, het grote middenstuk met Grévyzebra's, witstaartgnoes, roze pelikanen en helmparelhoenders, en het oostelijke deel met algazels. Op het terrein aan het Entrepotdok liggen verder nog de Metzelaar-Plantenkas, in 2001 geopend en sterk gericht op de flora van Borneo, en het nieuwe Insectarium.
[bewerk] Dierencollectie
Artis bezit ongeveer 900 diersoorten. In het verleden had de Amsterdamse dierentuin enkele zeer bijzondere soorten in de collectie zoals de inmiddels uitgestorven quagga en trekduif en zeer zeldzame soorten als het vingerdier en de schoenbekooievaar. De quagga en de trekduif werden door Westerman in 1851 aangekocht van een Engelse dierenhandelaar. Tegenwoordig zijn onder meer de uilenkopmeerkat, de klipspringer en de reuzenmiereneter uniek in Nederland en weinig geziene soorten in Europese dierentuinen.
Naast de gebruikelijke veranderingen in de collectie door onder meer overlijden en verhuizing in het kader van fokprogramma's, heeft Artis het aantal (grote) diersoorten aan het einde van de twintigste eeuw enigszins teruggebracht met als doel de overblijvende soorten meer ruimte te kunnen geven. Zo is het aantal pinguïns teruggebracht van vier soorten (zwartvoetpinguïn, koningspinguïn, ezelspinguïn, rotspinguïn) in de midden jaren tachtig tot één soort (zwartvoetpinguïn). Ook het aantal roofdieren, hoefdieren en roofvogels is aan het einde van de twintigste eeuw teruggebracht. Van de grote katten vertrokken de zwarte panters, poema's, sneeuwpanters en Siberische tijgers waardoor de overgebleven soorten meer ruimte kregen. Van de berensoorten vertrokken de Syrische beer, de lippenbeer en de honingbeer uit Artis. Het gezamenlijke verblijf van de twee laatstgenoemde soorten aan de zuidzijde van het Wolvenhuis werd later bewoond door de beduidend kleinere wasberen.
De huisyak, de bergzebra en de Indische neushoorn verlieten Artis vanwege ruimtegebrek, het aantal hoefdieren rondom het Minangkabauhuis werd sterk gereduceerd (zie boven) en de verblijven van de Indische antilope en de moeflon maakten plaats voor de Zuid-Amerikaanse Pampa. Roofvogelsoorten als de Andescondor, kuifcaracara en oorgier vertrokken uit Artis ten behoeve van een nieuwe volière voor Europese gieren. Tegenover het vertrek van bovengenoemde diersoorten stond ook de komst van diverse nieuwe (veelal kleinere) soorten als de dwergmuismaki, de reuzenmiereneter, de gouden leeuwaap en de aasgier.
Hieronder volgt een overzicht van de diersoorten uit de collectie van Artis (mei 2007). De lijsten van vogels, reptielen, vissen en ongewervelde dieren zijn niet volledig.
[bewerk] ZoogdierenRoofdieren
Vleermuizen
Slurfdieren
Buideldieren
Onevenhoevigen
Evenhoevigen
Tandarmen
Knaagdieren
Primaten
[bewerk] VogelsRoofvogels en uilen
Loopvogels
|
Kraanvogelachtigen
Ooievaarachtigen (selectie)
Hoendervogels (selectie)
Watervogels (selectie)
Overige vogels (selectie)
[bewerk] ReptielenKrokodillen
Slangen (selectie)
Hagedissen (selectie)
Schildpadden (selectie)
[bewerk] Amfibieën
[bewerk] Vissen (selectie)
[bewerk] Ongewervelde dieren (selectie)
|
[bewerk] Samenwerking
Artis is aangesloten bij een aantal nationale en internationale organisaties die proberen vanuit dierentuin vorm te geven aan soort- en natuurbehoud. De dierentuin is lid van de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen (NVD), waar alle grote Nederlandse dierentuinen lid van zijn. Verder is Artis aangesloten bij de European Association of Zoos and Aquaria (EAZA). In het kader van het EAZA-samenwerkingsverband worden Europese stamboeken bijgehouden voor diverse bedreigde diersoorten, de European Endangered Species Programme (EEP). Deze EEP's zijn er voor zoogdieren, vogels, reptielen en een slakkensoort. Artis neemt deel aan ongeveer veertig EEP's en de dierentuin cöordineert de Europese fokprogramma's van de zwartvoetpinguïn, de Javaanse kleine kantjil en de lippenbeer.
Daarnaast participeert Artis jaarlijks in de EAZA-campagnes om bepaalde bedreigde diersoorten of natuurgebieden onder de aandacht van het grote publiek te krijgen en zo geld in het zamelen voor beschermingsprojecten. Voorbeelden van EAZA-campagnes zijn de tijger (2004), de schildpadden ("Shellshock", 2005), de neushoorns (2006) en Madagaskar (2007). Verder is mede door Artis de in het wild uitgestorven wisent weer terug in de natuur in Oost-Polen. Ook bij de herintroductie van de Alpensteenbok heeft de dierentuin een belangrijke bijdrage gehad en Artis was één van de eerste dierentuinen die betrokken was bij de herintroductie van dwergnijlpaarden in westelijk Afrika. Sinds de komst van de Afrika-Savanne ondersteunt Artis natuurbeschermingsprojecten in Tsavo National Park (Kenia) en de Kafue Wetlands (Zambia).
[bewerk] Bezoekers
Artis ontvangt jaarlijks meer dan een miljoen bezoekers (1,176 miljoen in 2005 [1]). Artis is goed bereikbaar met het openbaar vervoer met de tramlijnen 9 en 14 die hun halte hebben op de Plantage Middenlaan. Bovendien ligt de dierentuin op loopafstand van metrostation Waterlooplein. De hoofdingang bevindt zich aan de Plantage Kerklaan. Naast kaartjes voor één dag, is het ook mogelijk om een jaarkaart aan te schaffen. Veel bezoekers lopen regelmatig een rondje door de dierentuin. Verder is het een vast onderdeel van het programma van de basisscholen in de regio. Ook komen er veel ouders met jonge kinderen. Er zijn dagelijks meerdere voederdemonstraties op vaste tijden bij de Europese gieren, zeeleeuwen, miereneters, pelikanen, krokodillen (zondag), roofdieren (behalve vrijdag) en pinguïns. Verder verzorgt de educatieve dienst rondleidingen. Iedere zondagochtend is er een gratis rondleiding "achter de schermen", waarbij onder meer de keuken van het Kleine Zoogdierenhuis en delen van het Aquariumgebouw worden getoond. Verder zijn er ook aparte rondleidingen op aanvraag voor groepen. Sinds 2007 heeft de educatieve dienst ook enkele informatiepunten (onder meer bij de Roofdiergallerij), waar medewerkers op vaste tijd informatie geven en vragen beantwoorden over een betreffend dier.
Om Artis te ondersteunen in de kosten op het gebied van verzorging van de dieren, instandhouding van de tuin, educatie en internationale samenwerkingsprojecten, worden "dieradopties" aangeboden. Er kunnen dieren uit één van drie prijsklassen (2.250, 4.500, 9.000 euro) worden geadopteerd door bedrijven of particulieren. In ruil voor de adoptie plaatst Artis een adoptiebord met naam bij het verblijf van het betreffende dier en worden onder meer vrijkaartjes en rondleidingen verstrekt.
[bewerk] Artis de Partis
Artis de Partis is de mascotte van Artis. Het is een knuffel, die lijkt op een sok en is te koop in Artis. Artis de Partis is te zien in een aantal commercials en advertenties voor Artis. Vijf euro van de prijs van de knuffel wordt door Artis geschonken aan hun reuzenmiereneter project in Zuid Amerika. [2]
Sinds de opening van het nieuwe planetarium is er een vriendje voor Artis de Partis ontworpen, de groene buitenaardse knuffel Artis de Marsis. Dit was een relatie geschenk voor de bezoekers van de opening van het nieuwe Planetarium. Omdat vele bezoekers geïnteresseerd waren, besloot Artis om de knuffel op 6 oktober 2007 eenmalig en met een kleine oplage te verkopen. Artis de Marsis wordt ook cadeau gedaan aan abonees van Artis, als die zelf twee nieuwe mensen lid maken.
Artis de Partis is inmiddels ook te koop als sleutelhanger, als muts voor kinderen en volwassenen. Ook zijn er posters, ansichtkaarten en memoryspellen te koop.[3]
[bewerk] Trivia
Artis kreeg de eerste telefoonaansluiting van Nederland.
| Bronnen, noten en/of referenties: |
|
 |
Meer afbeeldingen die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden in de categorie Artis van Wikimedia Commons. |
