Carl von Linné

Vun Wikipedia

Porträt Carl von Linné 1775

In lapplandsche Kledaasch, twischen 1735 un 1740

Carl Linnaeus, nadem he 1762 in ’n Adelsstand hoven weren is Carl von Linné, in siene op Latien schrevenen Warken ok Carolus Linnaeus (* 23. Mai 1707 in Råshult bi Stenbrohult, Süüdsweden; † 10. Januar 1778 in Uppsala) weer en sweedschen Naturwetenschopler, de de Grundlagen vun de moderne Taxonomie (Bioloogsche Nomenklatur) entwickeln dee, dat Linnésche System. As Tosatz to wetenschopliche Naams bi de vun em beschrevenen Organismen kann sien Naam mit L. afkört warrn.

[ännern] Leven

Carl von Linné keem 1707 in den lütten Oort Råshult in de Gemeen Stenbrohult in Småland as Söhn vun ’n protestantschen Pastoor Nils Ingemarsson un siene Fro Christina, as ene Broderson boren, op de Welt. Siene Moder weer de Dochter vun ’n Pastoor vun de Gemeen un as he dootbleev, övernehm Carl sien Vader de Plichten as Pastoor. Dorüm töög de Familie as Carl 18 Maanden oolt weer na Stenbrohult üm. Ok Carl sien Vader intresseer sik för Planten un hett sik sülvst - he harr lieks as vele Sweden kenen offiziellen fasten Familiennaam (Ingemarsson weer de Vadersnaam) - den Naam Linnaeus geven, en latieniseerte Form vun dat smålandsche Dialektwoort linn (Linn), na en dreestämmig Linn in de Neeg vun ’n Hoff Jonsboda, wat sien Boortshuus weer. För Carl weer en Leven in ’n Deenst vun de Kark vörsehn. He wies aver nich veel Intresse för dissen Weg. Sien Intresse güll de Botanik. De Dokter un Naturkunnlehrer an ’n Oort, Johann Rothman, weer dat denn, de Carl sien Vader ümstimm, so dat Carl to en Medizinstudium an de Universität Lund güng. So en Studium bedüüd to de Tiet teemlich dat sülve as en Studium in Naturwetenschop. En Johr later wessel he an de Universität Uppsala.

He schreev en Daagbook, Iter Lapponicum, dat aver eerst na sien Dood rutkamen is. Dat Book schreev he siet Mai 1732, as he as Student vun de Universität Uppsala op Opdrag vun de Königliche Wetenschopssozietät na Lappland opbrickt, de Welt vun de Planten un Deerter to erkunnen.

De Bericht över disse Tour, de „Lapplandsche Reis“, keem 1811 op Engelsch in London dat eerste Maal rut - unvullstännig un nich sorgfältig bearbeidt. De sweedsche Utgaav keem eerst 1889 rut. De Lapplandsche Reis stellt dat Leven vun de Lapplänners un ünner annern den Bruuk vun Krüter as de Engelwortel dör Jäger- un Sammlerkulturen dor.

[ännern] Grundlaag vun de Klassifikatschoon

In disse Tiet keem Linné to ’t Övertügen, dat de Blöten, ehr Blötenbläder, Stoofbläder un Stempel, goot as Grundlaag vun de Klassifikatschoon to bruken sünd. He schreev en kort Afhandlung, Preludia Sponsaliorum Plantarum („Hochtieden vun de Planten“), de em noch as Student de Stellung vun en Viez-Dozent un Demonstrator bi ’n botaanschen Goorn inbröch. 1732 finanzeer de Akademie vun de Wetenschoppen in Uppsala siene Expeditschoon na Lappland, dat bet denn praktisch unbekannt weer. Dat Resultat weer en Book över de lapplandschen Planten, Flora Laponica, dat 1737 rutkeem. He bröch vun disse Reis ok dat eerste Maal de Speelregeln un en Speelbrett vun dat Wikingerspeel Tablut mit.

Vun de velen fröheren Versöken vun ene Systematik harrn besünners de vun John Ray un Joseph Pitton de Tournefort op Linné inwarkt. Ray harr sik mit dat Inföhren vun Dubbelnamen för Geslecht un Oort al de binominale Nomenklatur annähert. Sien Idee vun en Reform föhr Linné to en kloor defineerte hierarchische Glederung vun alle bekannten Organismen. För dat Klassifizeren bruuk he de ut de middelöllerliche Scholastik bekannten Begrepen „differentia“ für Oortünnerscheden un „proprium“ för Oortspezifika. He güng dorvun ut, dat he för Geslechter un Oorden mit „natürliche“ Kennteken arbeiden kunn, för alle högeren Taxons aver na künstliche, willkörliche Regeln kategoriseren mutt. In de zooloogsche Systematik güng Linné vun dat Ornen na Levensrüüm af un bruuk lever morpholoogsche un physioloogsche Kennteken.

Dat System vun Linné ünnerscheed sik vun öllere Ansätz dör den eenfacheren Bruuk un besünners dör gröttere Apenheit gegenöver ne’e Taxons. Dat weer aver keen phylogenetisch System, sünnern versöök, de Statik in de Ornen vun ’t Leven, vun de Linné övertüügt weer, aftobillen. Trutzdem gellt Linné as de Begrünner vun de hüdige Systematik, de na em dat Linnésche System nöömt warrt.

[ännern] Binär Nomenklatur

In ’t Johr 1735 töög Linné för dree Johren na Holland, dat to de Tiet in de Naturwetenschoppen föhrend weer, un promoveer dor in Medizin. Hier hett he den Botaniker Jan Frederik Gronovius drapen un wies em en fröhen Entwurf vun siene Arbeit över Taxonomie, de Systema Naturae. De eerste Oplaag keem noch in ’t sülve Johr rut, se harr 10 Foliosieden. De dörteihnte Oplaag vun 1770 harr later mehr as 3000 Sieden. In dat Book klassifizeer he mit de Tiet dree Rieken för de Planten, Deerter un Mineralen. He greep ok de fröhere Idee wedder op, de Blötenkennteken as Grundlaag för dat Indelen vun ’t Plantenriek to bruken. Jüst as för de Planten al 1753 in sien Species Plantarum, ersett he ok in de Systema Naturae de bet denn övlichen, faken teemlich sworen Naams vun Oorden as physalis amno ramosissime ramis angulosis glabris foliis dentoserratis kunsequent dör de systemaatschen, hüüt noch bruukten Dubbelnamen (Binomina), för dat Bispeel Physalis angulata. Dit Prinzip warrt „binäre“ oder „binominale Nomenklatur“ nöömt. De eerste Deel is dorbi de Naam vun de Geslecht, de twete Deel, dat Epitheton, charakteriseert tosamen mit den eersten de Oort. För de Zoologie föhr he de binäre Nomenklatur eerst mit de teihnte Oplaag vun 1758 in, so dat denn alle Organismen binominal nöömt worrn sünd.

Bi de Geven vun Namen vertro Linné op gesunnen Minschenverstand. So nööm he den Minschen Homo sapiens, de weten Minsch, hett em also al - insorteert bi de Primaten - lieks as en zooloogsch Objekt behannelt. He beschreev aver ok en twete Minschenoort, Homo troglodytes oder Homo nocturnus, den Höhlenminsch oder Nachtminsch, womit he woll den kort vörher beschrevenen Schimpansen meen. De Söögdeerter nööm he na de Melkdrüsen Mammalia.

[ännern] Levensstatschonen

1739 heirad Linné Sara Morea, de Dochter vun en Dokter. Twee Johr later kreeg he en Lehrstohl för Medizin in Uppsala, den he na en Tiet gegen den Lehrstohl för Botanik intuuschen dee. He arbeid wieder an dat Klassifizeren un dehn disse Arbeit ok op Deerter un Mineralien ut. 1762 is Linné to ’n Ritter slagen worrn. Linné harr 1774 en Slaganfall. Vun de Folgen kunn he sik nich mehr verhalen un 1778 is he an de Folgen dootbleven.

Sien botaansch Goorn kann hüüt in Uppsala ankeken warrn, dor leeg he ok dat eerste Maal en vun em utdachte Blomenklock an.