R

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

S R bzw. r isch dr 18. Buechschtabe vom latiinische Alphabet und i de meischte Schprache en Konsonant. Dr Buechschtabe R hät i düütsche Texte e durchschnittlichi Hüüfigkeit vo 7 Prozent. Er isch demit dr föifthüüfigschti Buechschtabe i düütsche Texte.

[ändere] Uusschpraach

Im Düütsche wird R hüt meischtens als Zäpfli-r [ʀ] (uvalere Vibrant) oder als [ʁ] uusgsproche. Urschprünglich isch dr Buechschtabe als „grollte“ Zungespitzluut [r] usgschproche worde. I Bayern, Öschterriich und dr weschtliche Düütschschwiiz isch die Uusschpraaach no immer dominant, wie au in Oscht- und Südeuropa. De Änderig vo dr Uusschpraach isch under em Iifluss vom Französische erfolgt. Mer ninnt aa, dass s uvulare R im 17./18. Jahrhundert über s Französische Iigang gfunde hät i d Schpraach vo de Gebildete i Düütschland.

No am Aafang vom 20. Jahrhundert hät s Zungespitze-R i de meischte Teil vo Düütschland vorgherrscht. No hüt überwiegt s viilerorts i dr Schpraach vo dr ältischte Generation vo ländliche Schprecher, während jüngeri Schprecher s Zäpfli-R verwendes. Daas gilt u.a. für wiiti Teil vo Norddüütschland, Hesse und Weschtfale.

Zu dene Gebiet, wo au i dr Schpraach vo dr ältischte Generation vo ländliche Schprecher numme als Zäpfli-R vorchunnt, ghöred di gröschte Teil vo Sachse, Thüringe, Baden-Württemberg und s Rhyland sowie der Grossruum Berlin.

Es retroflexes ("amerikanisches") [ɻ] findt sich schtellewiis i düütsche Dialekte, wird aber praktisch überall i dr Schpraach vo dr jüngere Generation hüt durs uvulare R ersetzt. Biischpiilhaft seiged da s weschtliche Mittelhesse, Teil vom Siegerland und s Wittgensteiner Land, dr Oberharz und dr dur d Vertriibig nach em Zweite Weltchrieg verlorengangeni schlesischi Dialekt gnännt.

Di meischte Schpraache kenned di uvulari Variante vom R nöd. Folgendi europäischi Schpraache kenned s uvulare R entweder als eini vo mehrere mögliche Realisatione vom Phonem /r/ oder als di einzig möglich Uusspraachwiis: Französisch, Dütsch, Niederländisch, Luxemburgisch, Dänisch un Schwedisch. Im Englische isch es bis vor einige Jahrzehnte im Dialekt vo Northumberland vorchoo; die Uusschpraach isch als "Northumbrian burr" bezeichnet worde. D'iberische Sproche (Spanische, Portugiesisch, Katalanisch usw) un s'Albanische kennt zwei R-Phonem /r/ un /ɾ/. /ɾ/ isch en einfach grollte alveolare Vibrant mit eim Zungeschlag, /r/ als mehrfach grollte alveolare Vibrant.

Als Luut ghört s R mit em L i d Klass vo de Liquide.

[ändere] Herkunft


Proto-semitische Menschechopf	Phönizisches Resch	Griechisches Rho	Etruskisches R	Etruskisches R mit Aasatz	Lateinisches R

Im proto-semitische Alphabet hät dr Buechschtabe s Profil vomene menschliche Chopf dargschtellt. Im phönizische Alphabet isch dr Chopf schtarch schtilisiert worde. Dr Buechschtabe hät de Name Resch (Chopf) überchoo und isch für de Luutwert [r] gschtande.

I s griechische Alphabet isch das Resch under m Name Rho übernaah worde. Mit dr Zit isch das Rho abgrundet worde und mit em Wechsel vo dr Schriibrichtig hät au de Buechschtabe d Orientierig gwechslet. Mängisch isch s Rho au mit eme churze Aasatz under dr Rundig gschrieben worde, die Modifikation isch jedoch nöd i s griechische Alphabet uufgenaah worde.

I s etruschkisch Alphabet isch das Rho als R übernaah worde. Au d Etrusker händ de Buechschtabe zum Teil mit, zum Teil ohni Aasatz gschribe. Wo d Römer s etruschkische Alphabet übernaah händ, händ si d Version mit Aasatz verwendet, um s vom P underscheide z chönne. Dr Aasatz isch mit dr Zit gwachse und bis zur römische Antike bis zur Grundlinie vom Buechschtabe verlängeret worde. Au isch dr Buechschtabe wie im Griechische dreiht worde, um ihn a d Schriibrichtig vo links nach rechts aazpasse.

[ändere] Bedüütige

i dr Mathematik
- wird r i dr geometrische als Formelzeiche für de Radius verwendet
- bezeichnet s Symbol $\mathbb{R}$ d Menge vo de reelle Zahle
i dr Physik
- isch r s Formelzeiche für de Recoveryfaktor
- isch r s Zeichen für de Reflexionsfaktor
- isch r₀ s Zeiche für s Restwiderstandsverhältnis
- staht R für di allgemeini Gaskonschtante R = 8,314472 J/(mol · K)
- isch R s Einheitesymbol für Röntge
- isch R s Formelzeiche für de elektrisch Widerstand
- isch R s Formelzeiche für de Schallwellenwiderstand
- isch R s Zeiche für d Rydberg-Konschtante
- isch °R s Einheitensymbol für d Temperatur-Einheit Grad Réaumur
- isch °R s Einheitensymbol für d Temperatur-Einheit Grad Rankine
i dr Informatik
- isch R e Software für schtatistisch Berechnige und Visualisierige (GNU R)
als Kfz-Kennzeichen staht R
- i Düütschland für Regensburg
in römische Inschrifte und Texte staht R
- als Abchürzig für Roma, Romanus, regia, regnum, restitutor usw.
i dr Numismatik staht dr Kennbuechschtabe R
- für Rennes uf französische Münze bis 1540.
- für Saint André de Villeneuve uf französische Münzen vo 1540 bis 1700.
- für Orléans uf französische Münze von 1700 bis 1794.
- für Rom uf päpstliche, napoleonische ('krönts R) und italienische Münze.
- für Rio de Janeiro uf portugiesisch-brasilianische Münze.
R staht für di südafrikanisch Währigseinheit Rand
R staht auch für "Regina" (lat.; dt.: Königin), Zuesatz zur Underschrift vo dr Königin Elisabeth II.
R isch e Altersfreigabe i de USA, s. MPAA, sog. R-rated Movies
r. isch d Abchürzig für rechts
R. staht im Militärwese für Regiment
® staht für Warezeiche (vor allem in Düütschland)