Val d'Osta

Test an lenga piemontèisa

La Val d'Osta a l'é na region dël nòrd-òvest dl'Italia. A l'é na region autònoma a statù special e a l'é nen dividùa an provinse.
Për estension a l'é la pi cita region d'Italia e a conta 122.868 abitant.
La soa capital a l'é Osta, ëdcò dìta Aosta.

[modìfica] Geografìa

La Val d'Osta a l'é al 100% montan-a.
A confin-a a sud con ël Piemont (provinse ëd Turin, Biela e Vërsèj), a òvest con la Fransa e a nòrd con la Svìssera.

[modìfica] Stòria

[modìfica] L'età 'd mes

Apress che l'amper roman a l'é drocà la val a l'é apartenùa a j'Ostrogòt, ai Bisantin e ai Longobard che, dòp un curt perìod (568-575) a l'han dovù dela al regn franch dij Merovingio. D'apress, a l'é stàita sogetà a j'aveniment gropà a la sucession dij Carolingio për artrovesse vers la fin dël sécol ch'a fa IX ant ël second regn ëd Borgògna, l'avosà regn ëd j'Alp.

Ant la sconda mità dël sècol ch'a fa X la Val d'Osta a resta an efet sota la dominassion dij sarasin che, fortifià an sj'auture dël Mont-Joux (al di d'ancheuj ël Grand San Bernard) e ëd Colonne-Joux (ël Cit San Bernard) e d'àutri còj a organisavo ël brigantage e le rassìe.

A la mòrt ëd Rodolf III (1032) ël regn borgond a l'é stàit an teorìa unì a l'Amper, ma an efet a l'é sfrisasse an vàire sgnorìe autònome. Ant ël 1032 la Val d'Osta a l'é an tra ij possediment d'Umbert Biancaman. A restrà sota ij Savòja për pì 'd neuv sécoj, scasi sensa anterussion, gavà 'l perìod 1798-1814 sota 'l regim fransèis.
A l'ancamin l'autorità dij cont a l'era limità a chèich drit gropà a l'aministrassion dla giustissia, esercità an nòm dël sovran (re ëd Borgògna o amperador). Për sòlit, ël cont a delegava për sòn dij viscont, fonsion che an Val d'Osta a l'é stàita esercità 'd na fasson arditaria da la famija che pì tard a sarà ciamà dij Challant.

Dël 1191 Tomà I a conced ël papé dle franchise, con ël qual a pijava sota soa protession e giurisdission direta la sità d'Osta e ij sò abitant, an cambi ëd soa fedeltà. Costa carta a l'é stàita peuj estendùa a j'àutre comun-e dla val.

Durant ël sécol ch'a fa XIII ij Savòja a sërco dë spantié soa anfluensa, dzortut ant la bassa Val d'Osta. Dël 1242 Medeo IV a gava a Ugo ëd Bar soa sgnorìa, ch'a l'era un passage amportant vers ël Canavèis.
Ëd tansantan ij cont a pressiedìo a Osta j'udiense generaj, ciambree giudissiarie anté ch'as aministrava l'àuta giustissia sivil e penal: a l'era na fasson ëd sot-ligné soa sovranità (le dariere udiense a son dël duca Medeo IX, ant ël 1466).
Anviron dël 1263, Pero II a anstituiss ël bailage, magistradura amovìbil, ch'a dipendìa mach dal cont. Dël 1295 le fonsion dij viscont a son pijà daj Savòja midem, apress lë scambi dël tìtol an tra Medeo V e Ebal ëd Challant, che a arsèiv an cambi ël castel e la sgnorìa ëd Mondzovet, gavà l'ann prima ai Faydis. Durant ij darié agn ëd goern ëd Medeo V, ij Savòja a spantio soa supremassìa dzora ël teritòri ëd Donas, sotmetend jë sgnor dël Valèis, feodatari dël bòrd oriental ëd la Val d'Osta.

L'espansion a va anans ant la sconda mità dël sécol ch'a fa XIV. Ant ël 1376 l'arvira ëd Pero ëd Challant-Cly a përmet a Medeo VI, ël Cont Verd, ëd pijé sò féod ch'as trovava ant la val sentral e ch'a mnava, a travers ël còl Teodul, a l'àut Valèis. Dël 1378 a la mòrt d'Enrich ëd Quart, sensa dissendent mas-cc, ëdcò costa sgnorìa, la pì gròssa dla val, spantiand-se fin-a a l'Entremont, a passa sota 'l diret contròl ëd ca Savòja mersì al drit ëd devolussion. Dël 1438 ël domini dij Savòja a së spantia ancor, con l'aquisission ëd Mondzovet.

Donca, a l'época ëd Medeo VIII l'unificassion dle sgnorìe prinsipaj dla Val d'Osta sota ca Savòja a l'é compìa. Tutun, costa sovranità a l'avìa nen le caraterìstiche d'un podèj assolù, ma a l'era limità da le concession ëd franchise e libertà locaj, con arferiment a la carta dël 1191. Ël particolarism giurìdich valdostan a sarà confirmà da Medeo VIII dël 1430 ant jë Statuta Sabaudiae e torna da Medeo IX durant j'udiense generaj dël 1466.

[modìfica] Ël Conseil des Commis

Durant ël regn ëd Carl II (1504-1553), séguit a la guèra franch-amperial e ai bolversament provocà d'l'Arforma, lë stat ëd Savòja a l'era bele che crasà. Dnans a costa situassion crìtica, jë Stat Generaj dla Val d'Osta as riunisso ij 29 ëd fërvé dël 1536 e a delìbero, contra na minoransa gorëgna ch'a vorìa aderì a l'Arforma e trasformé la val ant un canton ësvìsser, ëd resté fidej a la Cesa catòlica e a ca Savòja e ëd difende ël pais contra j'atach. Për sòn a l'é anstituì un consèj special ëd goern, ël Conseil des Commis, ch'a stìpula ant ël 1537 un tratà 'd neutralità con la Fransa (arnovà ant ël 1538, 1542, 1552 e 1556) e a crea dël 1568 na milissia local.
Si da na part la decision dij tre stat a lassava la Val d'Osta fidela a ca Savòja, da l'àutra costa serie d'at polìtich a fasìa dventé ël ducà d'Osta tanme në stat ant lë stat, con un regim dë scasi-indipendensa.

[modìfica] Lë spantiesse e ël declin dl'autonomìa

N'edit dël 1561 d'Emanuel Filibert a stabiliss l'usage dël fransèis për la redassion dij papé ofissiaj. Con ij sò edit dël 1578 e dël 1580 ël duca a garantiss con soa autorità ël caràter dla Val 'me provinsa separà (bele che pròpe Emanuel Filibert a adòta na polìtica anterior dlë stat conforma ai prinsipi dl'assolutism ch'a së spantiava a coj temp an Euròpa). Ël midem ategiament a sarà adotà daj sò sucessor. Dël 1588 a l'é publicà ël Coutumier, còdes dle costume valdostan-e.
Durant ël sécol ch'a fa XVII a son soens nassu-ie ëd contrast an tra j'anstitussion dlë stat (Senà, Ciambrea dij Cont, burocrassìa sentral e via fòrt) e ël goern local. Con sò edit dj'11 ëd gené 1700, Vitòrio Medeo II a buta fin a le ruse, arconossend ël drit a l'esistensa dlë stat particolar valdostan. Tutun, për ij dosent agn apress, cost a l'é stàit ël darié provediment dij sovran a pro dl'autonomìa dla val.

Apress l'abdicassion ëd Vitòrio Medeo II (1730), ël neuv re Carl Emanuel III a fa pì nen ël tradissional sarament ëd fedeltà a la costitussion valdostan-a. J'antiche anstitussion locaj a intro an crisi e as dësblo ëdcò përchè ël sistema, dont la conomìa a l'era già andebolìa, a l'é crasà da la pest dël 1630 e da j'anvasion fransèise dël 1691 e dël 1704. Malgré la viva arzistensa dla class locaj pì an vista, arpresentà da l'euvra polìtica e stòrica dël segretari djë Stat, Jean-Baptiste de Tillier (1678-1744), ël sistema polìtich valdostan a cròla ëdcò përchè ancor basà su struture tipicaman feodaj.
Le Royales Constitutions dël 1770 a l'han butà un termo giurìdich a l'antica autonomìa dla val. A son ësparije jë Stat Generaj, ël Coutumier, ël bailage, la Cour des Connaissances (antiche cort giudissiarie). Mach ël Conseil des Commis a l'é stàit goernà, ma a l'avìa giumai përdù soe competense. Un Règlement particulier pour le Duché d'Aoste dël 1773 a rampiassa la veja legislassion, an conservand-ne mach cheicòs, scasi për sot-ligné ël caràter separà che la val a l'avìa mantnù për sécoj, ma an efet ël ducà d'Osta a l'era ridot a na sempia provinsa dël regn.

Ël regim d'autonomìa për la Val d'Osta a l'é torna stabilì dal decret dij 7 dë stèmber 1945 dël leutenent general dël regn, ël prinsi Umbert ëd Savòja.

[modìfica] Lenghe

La lenga natural ëd la Val d'Osta a l'é 'l franch-provensal. Lenghe ofissiaj a son ël fransèis e l'italian. Ëdcò ël piemontèis a l'é parlà, dzortut ant la bassa val.

[modìfica] Aministrassion

Ël President dla Region Autònoma a l'é Luciano Caveri (dal 4/04/2005).

[modìfica] Anliure esterne

• Sit istitussional