Język białoruski

Z Wikipedii

Беларуская мова
Obszar	Białoruś, Polska, Kanada i inne
Liczba mówiących	9 milionów
Ranking	(poza pierwszą 100.)
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie *Języki słowiańskie **Języki wschodniosłowiańskie ***Język białoruski
Pismo	cyrylica
Status oficjalny
Język urzędowy	Białoruś; od 2005 roku w Polsce język regionalny, z możliwością wprowadzenia do urzędów jako język pomocniczy w woj. podlaskim
Regulowany przez	Narodowa Akademia Nauk Białorusi
Kody języka
ISO 639-1	be
ISO 639-2	bel
ISO/FDIS 639-3	bel
SIL	BEL
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Białoruska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka białoruskiego

Język białoruski (беларуская мова) – należy do grupy języków wschodniosłowiańskich. Liczba osób posługujących się tym językiem liczy około 9 milionów.

Spis treści 1 Historia 2 Dialekty 3 Alfabet 3.1 Transkrypcja 4 Charakterystyczne cechy 5 Przykłady języka białoruskiego 6 Zobacz też 7 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia

Okresy w historii języka białoruskiego:

1. Staroruski, ogólnoruski (X-XIV w.)
   
2. Język starobiałoruski (XIV-XVIII w.)
   • formowanie języka białoruskiego (XV w.)
   • złoty wiek, język państwowy w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI w.)
   • stopniowe zanikanie (XVII-XVIII w.)
   • domowy język wieśniaków, w folklorze (XVIII w.)
3. Nowy (współczesny) język białoruski
   • formowanie (XIX w.)
   • rozwój języka (XX w.)

Formowanie się języka białoruskiego zaczęło się w XII wieku. W XIII wieku język białoruski (język starobiałoruski) stał się językiem państwowym Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwsza drukowana książka w języku białoruskim wydana została przez Franciška Skarynę w 1517 roku. W XVI wieku jedna z pierwszych kodyfikacji prawa w Europie - tzw. statuty litewskie (1522, 1566, 1588) - pisane były po starobiałorusku. Język ten był też językiem dyplomacji Wielkiego Księstwa Litewskiego, używanym w kontaktach z Rosją. Koniec XVI wieku - pojawienie się pierwszej gramatyki języka białoruskiego (1596 - L. Zizanija, 1619 - M. Smatrycki). Po zawarciu unii lubelskiej (1569) zaczęła się ekspansja języka polskiego na ziemie WKL. Wskutek tego w 1699 roku język białoruski jako język urzędowy WKL zastąpiony został oficjalnie przez język polski.

Od XVIII wieku do połowy XIX wieku - to okres upadku języka białoruskiego, kiedy po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów ziemie białoruskie włączone były do Rosji. Język białoruski był zakazany w Imperium Rosyjskim, a jego użytkownicy prześladowani. Odrodzenie nastąpiło dopiero w połowie XIX wieku dzięki twórczości Jana Barščeŭskaha, Władysława Syrokomli, Wincenta Dunina-Marcinkiewicza, Franciszka Bahuszewicza, Adama Hurynowicza i innych pisarzy i poetów. W roku 1918 uzyskał status języka państwowego Białoruskiej Republiki Ludowej, później Białoruskiej Republiki Radzieckiej. Do lat 40. oprócz języka białoruskiego na Białorusi językami urzędowymi były również język rosyjski, jidysz i polski. Do rozwoju i dalszego kształtowania się języka literackiego przyczynili się wybitni poeci i pisarze białoruscy początku XX wieku Janka Kupała, Jakub Kołas, Maksim Bahdanovič, Maksim Harecki, Vacłaŭ Łastoŭski, Jazep Losik, Źmitrok Biadula, Kuźma Čorny i wielu innych.

Koniec lat 20. - lata 30. - okres represji stalinizmu. Zaczęła się ostra walka z tzw. "nacdemami" (nacjonał-demokratyzmem) na Białorusi. Praktycznie całość inteligencji białoruskiej uległa zniszczeniu.

Zmiany na lepsze zaszły dopiero w końcowym okresie pierejstrojki. W 1991 roku weszła nowa ustawa o językach na Białorusi. Język białoruski został jedynym językiem państwowym. Jednak ta norma prawna uległa zmianie w 1995 wskutek polityki elit politycznych rządzących na Białorusi od 1994 roku. Obecnie język białoruski jest powoli zastępowany językiem rosyjskim (chociaż formalnie na Białorusi obowiązują dwa języki). Język białoruski jest także używany w Polsce (na Podlasiu) i wśród emigrantów białoruskich w Kanadzie. Znaczna część białoruskiego społeczeństwa w codziennych kontaktach posługuje się tzw. trasianką (kreolem języka rosyjskiego i białoruskiego). W trasiance dominuje rosyjska leksyka. Fonetycznie jest bliższa białoruskiemu. Ilość cech białoruskich czy rosyjskich jest sprawą indywidualną każdego użytkownika, gdyż nie posiada ona żadnych norm.

Białoruski język literacki powstał jeszcze w XIV wieku, natomiast okres upadku (XVIII- połowa XIX) spowodował odejście od wczesnych tradycji piśmiennictwa i kształtowanie nowego języka literackiego w XIX wieku. Do roku 1917 język białoruski nie posiadał norm. Jej opracowaniem zajął się Bronisław Taraszkiewicz. W 1918 r. została wydana pierwsza gramatyka języka białoruskiego. Język białoruski w XIX w.(po upadku powstania styczniowego) zaczęto zapisywać w alfabecie łacińskim, ze względu na zakaz drukowania w języku białoruskim. Dopiero później zastąpiony został cyrylicą (dyskusja 1916 roku). Język białoruski był zapisywany także przy pomocy pisma arabskiego (tzw. al-kitaby) przez Tatarów litewskich. Zostali oni osiedleni na terenach Podlasia w celu ochrony ziem granicznych przed najazdami Krzyżaków.

[edytuj] Dialekty

Wyróżnia się 2 dialekty:

• północno-wschodnie
• południowo-zachodnie

Pomiędzy nimi znajduje się pasmo dialektów przejściowych.

[edytuj] Alfabet

Do zapisu języka białoruskiego stosowano dwa alfabety: cyrylicę lub alfabet łaciński - tzw. łacinkę białoruską. Ciekawostką jest, że Tatarzy żyjący w Białorusi stosowali do zapisu tego języka alfabet arabski Obecnie język ten zapisywany jest niemal wyłącznie za pomocą cyrylicy.

cyrylica

А а

Б б

В в

Г г

Ґ ґ

Д д

Е е

Ё ё

Ж ж

З з

І і

Й й

К к

Л л

М м

Н н

О о

łacinka

A a

B b

V v

H h

G g

D d

E e

Ё ё

Ž ž

Z z

Ì ì

J j

K k

Ł ł

M m

N n

O o

transkrypcja

A a

B b

W W

Ch ch

G g

D d

Je je (ie, e)

Jo jo (io, o)

Ż ż

Z z

I i

J j

K k

Ł ł*

M m

N n

O o

---

cyrylica

П п

Р р

С с

Т т

У у

Ў ў

Ф ф

Х х

Ц ц

Ч ч

Ш ш

Ы ы

Ь ь

Э э

Ю ю

Я я

łacinka

P p

R r

S s

T t

U u

Ŭ ŭ

F f

H h

C c

Č č

Š š

Y y

È è

Û û

 â

transkrypcja

P p

R r

S s

T t

U u

Ŭ ŭ (U u)*

F f

Ch ch

C c

Cz cz

Sz sz

Y y

*

E e

Ju ju (iu, u)

Ja ja (ia, a)

---

cyrylica	'	Дз дз	Дзь дзь	Дж дж	Зь зь	Ль ль	Нь нь	Сь сь	Ць ць
łacinka	' ?	Dz dz	Dz' dz'	Dž dž	Z' z'	L' l'	N' n'	S' s'	C' c'
transkrypcja		Dz dz	Dź dź	Dż dż	Ź ź	L l	Ń ń	Ś ś	Ć ć

Znak "Ь" i mały "ь" to znaki miękkie. Nie są one samodzielne, a jedynie dodawane do innych głosek, by zmienić je w inne. Np. białoruskie i rosyjskie "Ł" po dodaniu tego znaku to "L".

Litera "ґ" występuje w wyrazach obcych, np. ґузік (guzik).

Akanie jest uwzględnione w pisowni, np. карова (karowa - krowa), Лукашэнка (Łukaszenka).

[edytuj] Transkrypcja

Odpowiedniki liter przy transkrypcji są podane w powyższej tabelce. Litery, przy których istnieją dodatkowe reguły są oznaczone gwiazdką.

Literę л oddaje się

• przez l przed ь, і, е, я, ё, ю, np. зельле - zielle, пяклі - piakli;
• przez ł w innych sytuacjach, np. гарэлка - harełka.

Litery е, ë, ю, я oddaje się

• przez je, jo, ju, ja na początku wyrazów, po samogłoskach oraz ь i ', np. ем - jem, сям'ёю - siamjoju;
• przez e, o, u, a po л np. сьлёз - śloz;
• przez ie, io, iu, ia po innych spółgłoskach, np. цёпла - ciopła.

Literę Ў oddaje się przez ŭ dla potrzeb bibliotecznych, a przez u dla potrzeb wydawniczych, np. слоўnik - słoŭnik/słounik, воўк - woŭk/wouk.

Literę ь

• pomija się po л, np. соль - sol;
• oddaje się przez znak zmiękczenia (´, nie apostrof ') w innych sytuacjach, np. дзень - dzień, ехаць - jechać.

Apostrof (') pomija się, np. аб'ехаць - abjechać.

[edytuj] Charakterystyczne cechy

• Akcentowane samogłoski o, y oraz e, i w wyrazach rodzimych otrzymują spółgłoskę protetyczną в w nagłosie lub na początku zgłoski, np. вoбpaз, вyж, вocпa, нaвyкa, нaвoддaл
• Nagłosowe e otrzymuję w białoruskim protetyczne г, np.: гэты, zaś i protezę й, np.: іскра (czyt. j'iskra), iгpaны (j'ihrany).
• Występuje opozycja między bezdźwięcznym х i dźwięcznym, szczelinowym г (jak w wyrazie Bohdan).
• Występowanie alternacji л vs. ў, np. дaў - дaлa, yзяў - yзялa, zob. wałczenie
• Występowanie alternacji в vs. ў przed spółgłoskami np. галава - галоўка, размаўляць
• Spółgłoski ч, ж, ш, дж, р są zawsze twarde
• Zanik grupy дл np. еў (jadł), пайшоў (poszedł) (cecha wspólna wszystkich języków wschodnio- i południowosłowiańskich). Wyjątek stanowią zapożyczenia z języka polskiego np. ядловец
• Dziekanie i ciekanie czyli wymowa дз zamiast miękkiego д' (сад - у садзе, дзень, вада - аб вадзе), i miękkiego ц' zamiast miękkiego т' (дакумент - аб дакуменце, цвёрды)
• Występowanie długich spółgłosek л, н, дз, с, ш, ж, ч, ц (np. цвіллю, пытанне, разводззе, рознагалоссе, мышшу, збожжа, ноччу, смецце) w pozycji między samogłoskami
• Akanie i jakanie
• Akcent swobodny i ruchomy np. горад - гарады, дом - дамы
• Dwie koniugacje - I, II. Istnieje także kilka czasowników o odmianie mieszanej np.: бегчы, есці, даць.
• Czasowniki I koniugacji w 3.os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego nie mają końcowego t: ён(яна) чытае, ён(яна) піша (w odróżnieniu od rosyjskiego).
• Brak n w nagłosie form przypadków zależnych zaimka 3.os.: з ім, з ёй(ёю), аб ім, аб ёй.
• Przymiotniki, liczebniki porządkowe, imiesłowy przymiotnikowe rodzaju męskiego, w odróżnieniu od rosyjskiego i ukraińskiego, nie mają w końcówce mianownika spółgłoski -j. np.: вясёлы, вялікі, першы, дзевяты, напісаны.
• 3 deklinacje:
  • I - rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego (zakończone na -а, -е, -о, -ё) np.: герой, мастак, воблака, сэрца, поле, жніво, жыццё.
  • II - rzeczowniki rodzaju żeńskiego i zakończone na -а, -я np.: казка, мяжа, просьба.
  • III - rzeczowniki rodzaju żeńskiego z miękka spółgłoskową końcówką, z zakończeniem na spółgłoski syczące, na р i z zerową końcówką np.: баль, рунь, мясцовасць, сувязь, ноч, мыш.
  • Istnieją też rzeczowniki o odmianie mieszanej. Zaliczają się do niej rzeczowniki:
    • rodzaju nijakiego zakończone na -мя (імя, племя, стрэмя)
    • rodzaju nijakiego oznaczające małe istoty np.: дзіця(ё), кураня(ё), шчаня(ё), птушаня(ё)
    • rodzaju męskiego zakończone na -ін (-ын), -анін (-янін), -а (-я) np.: грамадзянін, селянін, мужчына, дзядзька.
    • rzeczowniki pejoratywne, oznaczające osoby płci męskiej np.: злюка, гарэза, непаседа Te same rzeczowniki, oznaczające osoby płci żeńskiej, odmieniają się według II deklinacji. Por. D - непаседы (r. m. i ż), C - непаседу (r.m.), - непаседзе(r.ż); N - непаседам (r.m.), непаседай(r.ż.); Ms. - непаседу (r.m.), непседзе (r.ż.).
  • Istnieje grupa rzeczowników nieodmiennych. Są to słowa zapożyczone z języków obcych (z francuskiego, angielskiego itd.).

[edytuj] Przykłady języka białoruskiego

Ja nie paeta, o kryj mianie Boža!
Nia rvusia ja k słavie hetkaj ni mała.
Choć piesieńku-dumku i vysnyju moža,
Zavusia ja tolki Janka Kupała.

Słavu paetaŭ raznosiać pa śviecie,
Vianki ŭskładajuć i zvoniać pachvałaj.
Ja ž cicha hraju -
Chto cichich przykmiecie...
At, viedama, z vioski Janka Kupała...

                          (Janka Kupała, 1913)

Умейце шанаваць чужыя алтары.
Не, не чужым багам маліцца,
А шанаваць людзей з другою верай
Альбо бязвер'ем.
Можна толькі так
У згодзе жыць у каламутным свеце,
Дзе злосна разбураюць алтары -
Свае, чужыя,
Шанаваць не ўмеюць
Чужое веры і чужой крыві.
Таму і пахне порахам з крывёю.

                         (Фелікс Баторын, 2001)

[edytuj] Zobacz też

• język (mowa)
• językoznawstwo
• Wikipedia w języku białoruskim (taraszkiewicy)
• Taraszkiewica

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Słownik polsko-białoruski i białorusko-polski
• Strona o łacince białoruskiej
• Białorusko-polski słownik gwary używanej na północnym Podlasiu
• Rusyfikacja języka białoruskiego