Grinslânsk
Ut Wikipedy
|
||||||||||||||||||||||||||||||
Grinslânsk is de bekoepeljende beneaming foar in groep Friso-Saksyske dialekten, dy't sprutsen wurde yn 'e provinsje Grinslân, grutte parten fan it noarden, noardeasten en easten fan 'e provinsje Drinte en yn fjouwer doarpen yn it easten fan 'e gemeente Kollumerlân, yn 'e provinsje Fryslân (Kollumerpomp, Warfstermûne, Muntsjesyl en Boerum).
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Sprekkers
De Grinslânske dialekten wurde tsjintwurdich noch sprutsen troch likernôch 310.000 minsken en foarmje dêrmei ien fan 'e fitaalste Nedersaksyske dialektkloften yn Nederlân. Lykwols nimt it sprekkerstal stadichoan ôf, mei't in bûtenproporsjoneel grut part fan 'e sprekkers út âlderen bestiet.
[bewurkje seksje] Nedersaksyske dialekten
It Grinslânsk slút oan by de Noardsaksyske dialekten fan it Nederdútsk, dy't sprutsen wurde yn noardlik Dútslân. Yn eastlik Grinslân en Drinte bestiet der dan ek in floeiende oergong nei de dialekten oan 'e oare kant fan 'e Dútske grins, it Eastfrysk en it Iemslânsk.
It wichtichste ferskil mei de oare Nedersaksyske dialektkloften yn Nederlân is dat it Grinslânsk sprutsen wurdt yn in gebiet dat in Fryske substraattaal hat. Yn it gebiet fan 'e stêd Grins en noardlik Drinte leit dat justjes oars; dêr waard nei alle gedachten nea Frysk sprutsen, mar der wie wol in sterke ynfloed fan dy taal.
[bewurkje seksje] De Grinslânske dialekten
Sjoch ek: Grinslânsk-Eastfryske dialekten
De dialekten dy't ta it Grinslânsk rekkene wurde, binne:
- Grinzersk, fan 'e stêd Grins.
- Westerkertiersk, fan it westen fan Grinslân en trije doarpen yn eastlik Kollumerlân.
- Pompstersk, dat sprutsen wurdt yn it doarp Kollumerpomp en dat in oergongsdialekt is tusken it Frysk en it Nedersaksysk.
- Hegelânsk, fan it noarden fan Grinslân
- Aldamtsk fan it noardeasten fan Grinslân.
- Westerwâldsk yn it uterste easten fan Grinslân.
- Feankoloniaalsk yn it súdeasten fan Grinslân en it noardeasten en easten fan Drinte.
- Noarddrintsk yn it noarden fan Drinte.
Yn guon dialektbeskriuwings wurdt it Westerkertiersk Westgrinslânsk of Kollumerlânsk neamd en it Hegelânsk Noardgrinslânsk. It Aldamtsk, it Feankoloniaalsk en it Westerwâldsk wurde soms ek wol op ien bulte smiten as it Eastgrinslânsk.
De oantallen sprekkers per dialekt binne werjûn yn 'e ûndersteande tabel.
|
[bewurkje seksje] Skiednis
De Wikipedy hat ek in side Skiednis fan it Grinslânsk.
De Grinslânske dialekten ûntstienen, doe't fan 'e ein fan 'e 13e ieu ôf de Saksyske stêd Grins hieltyd mear oan ynfloed wûn yn wat doe noch Easterlauwersk Fryslân of Lyts-Fryslân hiet en letter de Ommelannen neamd wurde soe. Dy ynfloed bestie foar in part út politike yntriizjes en militêr machtsfertoan, mar benammentlik út hannelsmacht. Foar in tiid sille it Nedersaksysk en it Frysk noch njonken inoar bestien hawwe, mar stadichoan waard it Frysk yn 'e Ommelannen weromkrongen, oant it tsjin 'e ein fan 'e 15e ieu frijwol hielendal ferdwûn wie.
It is al sa dat der in soad swierrichheden west hawwe tusken Stêd en Lân. Wat fan belang wie foar it lot fan it Frysk yn 'e Ommelannen, wie dat men yn dy tiid jins taal noch net of folle minder ferbûn mei jins etnyske of persoanlike identiteit. Tsjintwurdich wurdt op it grûngebiet fan 'e provinsje Grinslân allinne yn de trije doarpen Mearum, De Wylp en De Grinzer Pein en fierder nei de Fryske grins noch Frysk sprutsen.
[bewurkje seksje] Foarbylden
Fiif maal deselsde tekst yn verskidene dialekten. De foarbylden binne skreaun yn de stavering fan 1952 fan K. Ter Laan dy't noch hieltiten as de standert jildt.
[bewurkje seksje] Frysk
It Grinslânsk is ûntstean yn de Midieuen doe 'e stêd Grins hieltiids meer ynfloed kreeg oer de Frystalige Ommelannen. Doe 'e stêd en Ommelannen samen ien gebiet foarmen gongen, wer it Frysk bina gehiel ferdreven. It oerlige part is nog hieltiid terug te fienden yn de taal. In oantal woarden, útdrukkingen en grammatikaregels út it Frysk binne trug te fienden yn it hjoeddeise Grinslânsk. Sjog foar in fergelieking ek de side fan it Westerkertiersk, dat it miest Fryske dialekt fan it Grinslânsk is. It wurdt dan ek wol by it Grinslânsk as by it Frysk rekend. It Grinslânsk bestiet út 8 haaddialekten, dy't op sichsels noch weer lytse regionale ferskillen kint.
[bewurkje seksje] Westerkertiersk
t Grunnegs is ontstoan ien de middelieuwen doe d'Stad Grunnen aal meer ienvloed kreeg over de Friestoalege Ommelanden. Doe d'Stad en Ommelanden soamen een gebied vormen gongen, wer t Fries binoa hielmoal verdreven. t Overge paart is nog aal trug te vienden ien de toal. n Aantel woorden, uutdrukkens en grammoatiekregels uut t Fries binnen trug te vienden ien t noudoagse Grunnegs. Zie veur n verglieken ook de zied van t Westerkertiers, dat t maist Friese dialekt van t Grunnegs is. t Wordt den ook zowel tot t Grunnegs as tot t Fries rekend. t Grunnegs bestiet uut 8 heufddialekten, dij op zokzulf nog weer lutsje regionoale verschillen kint.
[bewurkje seksje] Hegelânsk
t Grunnegs is ontstoan ien de middelaiven dou d'Stad Grunnen aal meer ienvloud kreeg over de Fraistoalege Ommelanden. Dou d'Stad en Ommelanden soamen ain gebied vörmen gongen, wer t Frais binoa hailmoal verdreven. t Overge paart is nog aal trug te vinden ien de toal. n Aantel woorden, oetdrukkens en grammoatiekregels oet t Frais binnen trug te vinden ien t noudoagse Grunnegs. Zai veur n verglieken ook de zied van t Westerkertijers, dat t maist Fraise dialekt van t Grunnegs is. t Wordt den ook zowel tot t Grunnegs as tot t Frais tou rijkend. t Grunnegs bestaait oet 8 heufddialekten, dij op zokzulf nog weer lutke regionoale verschillen kint.
[bewurkje seksje] Âldambtsk
t Grönnegs is ontstoan in de middelaiwen dou d'Stad Grönnen aal meer invloud kreeg over de Fraistoalege Ommelanden. Dou d'Stad en Ommelanden soamen ain gebied vörmen gongen, wuir t Frais binoa hailmoal verdreven. t Overge dail is nog aal trug te vinden in de toal. n Aantel woorden, oetdrukkens en grammoatiekregels oet t Frais binnen trug te vinden in t noudoagse Grönnegs. Zai veur n verglieken ook de ziete van t Westerkertaaiers, dat t maist Fraise dialekt van t Grönnegs is. t Wordt den ook zowel tot t Grönnegs as tot t Frais tou raikend. t Grönnegs bestaait oet 8 heufddialekten, dij op zukzulf nog weer lutje regionoale verschillen kint.
[bewurkje seksje] Feankoloniaalsk
t Grönnegs is ontstoan in de middeleeuwen dou d'Stad Grönnen aal meer invloed kreeg over de Fraistoalege Ommelanden. Dou d'Stad en Ommelanden soamen ain gebied vörmen gingen, wuir t Frais binoa huilmoal verdreven. t Overge duil is nog aal trugge te vinden in de toal. n Aantel woorden, uutdrukkens en grammoatiekregels uut t Frais binnen trugge te vinden in t noudoagse Grönnegs. Zai veur n verglieken ook de ziede van t Westerkertaars, dat t maist Fraise dialekt van t Grönnegs is. t Wordt din ook zowel tot t Grönnegs as tot t Frais tou rekend. t Grunnegs bestaait uut 8 heufddialekten, dij op zuchzölf nog weer leutje regionoale verschillen kint.
[bewurkje seksje] Westerwâldsk
t Grönnegs is ontstaon in de middeleiwen doe d'Stad Grönnen angoal meer invloud kreeg over de Freistaolege Ommelanden. Doe d'Stad en Ommelanden tesaomen ein gebiet vörmen gangen, wuir t Freis binao heilmaol verdreven. t Overge deil is nog al trugge te vinden in d'spraok. n Aantel woorden, oetdrökkens en grammatiekregels oet t Freis binnen trugge te vinden in t nondagse Grönnegs. Zei veur n verglieken ook de siede van t Westerkertaaiers, dat t meist Freise dialekt van t Grönnegs is. t Wordt din ook zowel tot t Grönnegs as tot t Freis tou rekend. t Grunnegs besteit oet 8 heufddialekten, dij op zukzölf nog weer kleine regionoale verschillen kint.
[bewurkje seksje] Literatuer
- H. Feenstra, Duizend jaar Gronings taallandschap, Bedum, 1998.
- K. Jansma, Friesland en zijn 44 gemeenten, Ljouwert, 1981.
- S. Reker, Gronings, Den Haach, 2002.
- Taaltrots - Purisme in een Veertigtal Talen, ûnder redaksje fan N. van der Sijs, Amsterdam/Antwerpen, 1999.
