Chili
Uut Wikipedia
| República de Chile | |||
|
|||
|
|
|||
| Baosisgegevens | |||
| Officiële landstaele: | Spaons | ||
| Oôdstad: | Santiago | ||
| Regeriengsvurm: | Rippebliek | ||
| Religie: | Katholiek 89%, Prottestant 11% | ||
| Oppervlakte: | 756.096 km² (1%waeter) | ||
| Inweuners: | 16.284.741 (2007) (21,5 / km²) |
||
| Aore gegevens | |||
| Volkslied: | Himno Nacional | ||
| Munte: | Chileense peso (CLP) |
||
| UTC: | UTC-4 (Zeumertied: jaet) | ||
| Nationaole feêstdag: | 18 september | ||
| Web | Code | Tel. | .cl | CHL | +56 | ||
Chili, offisjeel de Rippebliek Chili (Spaons: República de Chile) is een Zuud-Amerikaons land, in 't noôrn hrenzend an Peru en Bolivia en in 't oôssen an Arhentinië. In 't oôssen lihhen de Andes en in 't wessen hrens 't et an de Hroôte Oceaon. Den oôdstad is Santiago. Chili claim ok een stik van Antartica, wivan een hroôt hedeêlte ok deur Arhentinië wor eclaimd. 't Heografische middelpunt van Chili lig voe de Chileen'n dan ok bie Punta Arenas, een stad in Vuurland.
In'oud |
[bewerk] Heschiedenisse
De eêste beweunieng van Chili is tot noe toe vastesteld in Monte Verde op 12.500 jaer eleen. De oôrsproenkelijke beweuners waeren de Aymara in 't noôrn, de Mapuche in 't midd'n en zuden en de Yagán en Kawésqar ok in 't zuden. Dit zien aollemille indianestamm'n. Van 1493 tot 1527 verovern de Inca's onder leidieng van der keizer Wayna Qhapaq Noôrd-Chili toet de Maule-rivier.
De eêste Europeaan die a Chili bereikn was de Spaonsen ontdekkiengsreiziher Diego de Almagro in 1535. Pas in 1540 en 1541 wiern mie de expedities van Pedro de Valdivia de eêste Spaonse nederzettiengen evestigd. Chili wier een Spaonse provincie.
In 1810 verklaeren Chili zen eihen onafankelijk van Spanje wirop a de Chileensen Onafankelijkeidsoôrlog volhen. In 1814 verovern de Spanjaerden der kelonie wee trug, mè in 1817 wissen de Chileen'n onder leidieng van generaol Bernardo O'Higgins asnog den overwinnieng te be'aelen. Iernae wier O'Higgins 'oppersen directeur' van Chili, mè wier in 1823 ofezet.
Vanof 1879 toet 1884 heersen de Salpeteroôrlog mie Bolivia en Peru om de salpeterveln in 't noôrn, wir a Chili hrens an deze lan'n. Chili won dezen oôrlog en nam ok hroôte stikken van Peru en Bolivia in beslag.
In 1891 brak de Chileensen Burheroôrlog uut. 't Chileense leher onder leidieng van José Manuel Balmaceda vocht tehen 't Conhres en de marine, en most 't onderspit delleven. Tussen 1923 en 1938 kwamm'n verschill'nde reheriengen an de macht, wironder die van generaol Carlos Ibáñez del Campo. Ok wier der een nieuwe presidentialistische hrondwet uuteropen. Vanof 1938 kwam de Radicaole Partij an de macht en in de jaeren '60 de chrissendemocraot Eduardo Frei Montalva. In 1970 wier dit Salvador Allende.
Tiedens een staetsgreep op 11 september 1973 deur generaol Augusto Pinochet wier Allende ofezet en vermoôrd en voe 17 jaer kwam der een militaire dictatuur. Pas in 1990 kwam der pas een democraotie. In jannewari 2006 wier den eêssen Chileense presidente ekozen, Michelle Bachelet, die a inezwoorn wier op 11 maerte 2006.
[bewerk] Demohrafie
In juni 2006 a Chili 16.432.674 inweuners, wibie a 't et 't zestigste land qua inweunertal wier. De bevolkieng besti vurral uut naekommeliengen van Europese immihrant'n, wivan vurral Spanjaerden, Duitsers, Zwitsers, Fransen, Iengelsen en Kroaatn. 5% van de bevolkieng is indiaan, wivan 't hroste hedeêlte Mapuche.
[bewerk] Taele
De offisjele taele van Chili is 't Spaons. Aore taelen zien 't Quechua, Yámana, Aymara, Huilliche, Rapa Nui en Kawésqar.
[bewerk] Heografie
Chili is eên van de meêst heïsoleerde en 't langwerpigste land ter waereld. In 't wessen en zuden hrens 't et an de Hroôte Oceaon, in 't oôssen an de Andes en in 't noôrn lig de onherbergzaeme Atacamawoestien, de droôgste woestien ter waereld. Tussen de Andes en 't Chileense Kusthebergte lihhen de centraole valleien van Chili, wir an de miste mensen weunen. In 't zuden lihhen de fjorn, eilan'n en hroôte iesvlaktn die an nae Antartica de hroste zoetwaeterreserve ter waereld bevatt'n.
Chili kan inedeêld worn in vuuf heografische rehio's, van noôrd ni zuud: Norte Grande, Norte Chico, Zona Central, Sur en Extrema Sur. In de Zona Central weunen de miste mensen en dit is ok 't economische centrum van 't land. De Norte Grande en de Norte Chico zien droôhe en eête hebieden en der vin vurral mienbouw en veeteêlt plekke. In 't hroene en vruchbaere zuden vin vurral land- en bosbouw plekke.
Vadder ei Chili drie eilan'nhroepen in de Hroôte Oceaon: de Juan Fernández-archipel, de Desventuradeseilan'n en Paeseiland. Chili claim een deêl van Antartica, mè deze claim wor deur 't Antartisch Vedrag nie erkend.
[bewerk] Klimaot
[bewerk] Politiek en bestier
't Staetsoôd van Chili, de president en tevens reheriengsleider, wor iedere 4 jaer verkozen. Op 15 jannewari 2006 wier Michelle Bachelet mie 53,5% ekozen toet de eêste vrouwelijke president in de Chileense heschiedenisse. Zis lid van de Socialistische Partij van Chili (PSC).
't Parlement, 't Congreso Nacional, besti uut twi kaemers: 't Senaot (Senado) mie 48 leedn en de Kaemer van Afevaerdigden (Cámara de Diputados) mie 120 leedn. Verschill'nde politieke partijen zien:
- Chrissendemocraotische Partij van Chili (PDC)
- Socialistische Partij van Chili (PSC)
- Communistische Partij van Chili (PCC)
[bewerk] Economie
't Economisch zwaertepunt van Chili lig in de Zona Central. Chili ei eên van de mist stabiele economieën van Zuud-Amerika. Sins 2000 is der spraeke van een stabiele hroei en sins 2007 ei Chili ok een oopn mart en is de economie ebaseerd op de export van vurral primaire hrondstoffen.
Volhens de Chileense Centraole Bank steeg den export in 2006 ten opzichte van 't jaer divoe mie 40,7%. Dit as hevolg van 'andelsovereênkomsen mie de EU, de VS, Zuud-Korea, 't SEP en China. 't BBP per oôd was mie $8.875 ok 't oôgste van Zuud-Amerika. Dit was mie 4% estehen.
't Belangriekste exportproduct van Chili is koper, wat a 36% van de waereldmart besli. Ok worn zilver, goud en molybdeen edolven. De belangriekste delviengshebieden zien Chuquicamala en El Toniento. Mienbouw is in de rehio's Tarapacá, Antofagasta en Atacama de belangriekste economischen activiteit.
In 't zuden en middn van Chili zien landbouw en veeteêlt de belangriekste economische activiteitn. Vurral de export van hroentn en fruut neem een belangrieke plekke in op de waereldmart. Vadder exporteer Chili meer zalm dan Noorwegen en is 't een hroôt wienexporteur.
De industrie is vurral elehen in Santiago, Valparaíso en Concepción. Vurral de voediengsmiddelindustrie is belangriek. De Chileense munteêneid is de Chileense peso.
[bewerk] Bestierlijke indeêlieng
Chili is onderverdeêld in 15 rehio's, die an wee onderverdeêld zien in 51 provincies, die an ok wee onderverdeêld zien in 346 hemeênten. De 15 Chileense rehio's zien:
|
|
| Lan'n in Zuud-Amerika |
|---|
| Arhentinië | Bolivia | Brezilië | Chili | Colombia | Ecuador | Huyana | Paraguay | Peru | Surinaome | Uruguay | Venezuela |
| Afankelijke hebied'n: Falklandeilan’n | Frans Huyana |
