Tatar tele
Wikipedia'dan
Tatar tele (Tatarça) dip Törki teleneñ İdel-Uralda töp söylämen atílar.
| Tatar tele (Tatarça) | |
|---|---|
| İllärdä: | Tatarstan, İdel-Ural, Räsäy, Törkiä, Qıtay, Finlândiä, Éstonia, Qazaqstan… |
| Töbäklär: | Urta Asía, Çığış Awrupa |
| Tulayım söyläşä: | 8 million |
| Däräcä: | 95 |
| Tel ğäiläse: | Altay telläre (bäxäsle)
|
| Räsmi xälät | |
| Räsmi tel sanala: | Tatarstan Cömhüriäte |
| Küzätüdä tora: | - |
| Tel kodları | |
| ISO 639-1 | tt |
| ISO 639-2 | tat |
| SIL | TTR |
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Küllänılü
Tatarça Tatarstanda räsmi tel bülip yori. Terkı teleneñ Qawqazda кулланыла торган сөйләме да татарчага бик якын, ул анда Qumıqça/Alança атала.
Tatar tele xalıqara qullanuda yöri torğan tel. Tatar telendä Tatarlar ğına tügel, İdel-Uralnıñ başqa xalıqlar da söyläşälär, alar arasında: Başqort, Çuaş, Udmurt, Çirmeş, Qazaq, Äzeri, Ärmän, Yähüd w.b. xalıqlar keşeläre. Urıslar arasında da Tatarça söyläşüçeläre bar, bik äz genä.
[üzgärtü] Töp cirle söylämnär
Tatar teleneñ şaqtí küp söyläşü törläre bar: Qumıqça, Qırımça, Başqortça, Seberçä wä başqalar. Bügönge fäni büleneş buyınça Qumıqça, Başqortça wä Qırımça söylämnäre ayırım tellär dip tä sanılar. Qazandağı söyläşü ädäbi bulıp sanala.
[üzgärtü] Älifba
Bügönge “Yañalif” dip yörtelä torğan Tatar älifbası 25 tartıqtan wä 10 suzıqtan tora.
Yaña yazu, kiläse biş mäsläklärgä nigezlänä:
- Yañğıraw mäsläge: yazılışnı äyteleşkä häm awazdaşlawğa buysındıru.
- Qiäfät mäsläge: alınma süzlärne çığanaq teldä sıman oxşaşraq yazarğa: Hamburg («Gamburg» tügel), harmoní («garmoniä» tügel), harmun («garmun» tügel).
- Sarıf mäsläge: morfémnarnı üzgäreşsez yazarğa: «isän – isänme» («isämme» tügel), «yaz — yazsa» («yassa» tügel).
- Ékonomí mäsläge: yarımäyteleşle awazlarnı yazuda kürsätmäskä: [u/ü] awazlardan soñ – [w], häm [í/i] awazlardan soñ kilgän [y] awazın: «kilü – kilüe» («kilüw – kilüwe» tügel), «äbi – äbie» («äbiy – äbiye» tügel), «abí – abíı» («abíy – abíyı» tügel).
- Taríx mäsläge: süzlärne elekke Jañalif çordağıça yazası: [o/ö] awazları berençe icektä genä tügel, ikençe, öçençelärendä äytelsä dä, alarnı barı berençe icektä genä yazası, başqa urınnarda «e» yazası: «öçençe» («öçönçe» tügel), «öste» («östö» tügel), «tözelä» («tözölä» tügel)
[üzgärtü] Älifba taríxı
Başta Törki telendä yazu öçen berniçä älifba qullanılğaníı, alar arasında Törki xalıqlarnıñ üz “Orxon älifbası” da barí.
900. yıllarnıñ başında qullanuğa Ğäräpälifkä nigezlängän älifba kerä. Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Tatarlar tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. Farsílar, üz telläreneñ íxtíaclarınnan çığıp, Ğäräp älifbasına dürt xäref östilär (p, ç, j, g). Äkrenläp bu xäreklärne Urta Asía Törkiläre dä üzläşterä, soñraq alarnı Tatarlar da qabul itälär. Älifbalar taríxıbızda ul «İske imlâ» yä isä «İske älif» iseme belän yörtelä. Läkin äle ul Tatar telenä, anıñ qanunnarına tulısınça cawap birä torğan älifba bulmí. Mäsälän, Tatar telendäge «g» İske imlâ älifbasında Ğäräp teleneñ «k», Tatarnıñ «ç» Ğäräpneñ «c», wä «p» urınında «b», «ñ» Ğäräpneñ iske “nk” xärefläre arqılı belderelgän. Borınğı Tatar qulyazmalarında başqa xäreflär yärdämendä belderü oçraqları da bar.
19. yözneñ axırlarında Ğäräp yazuın Tatar teleneñ tulıraq yaraqlaştıru kiräklege turında xäräkät başlana. Anı berençelärdän bulıp Qayum Nasírí (1825-1902) kütärep çığa. Bu mäsäläne ul 1885. yılda Qazanda basılıp çıqqan «Änmüzäc» kitabında şaqtí kiñ yaqtırta. Mäğrifätçe ğälim Tatar telendä un suzıq awaz buluın kürsätä, alarnı belderü öçen Tatar älifbasında östämä xäreflär kiräklegen äytep, ul xäreflärne täqdim itä. Läkin törle säbäplär arqasında ul üzeneñ bu täqdimnären ğämäli xäl itä almí qala.
Tatar ímlasın kamilläşterügä zur öleş kertkän ğälimnär arasında Ähmäthadí Maqsudíğa (1864-1941) ayırım tuqtalıp ütärgä bula. Ähmäthadí Maqsudínıñ 1892. yılda berençe tapqır dönya kürgän «Möğällime äwwäl» isemle älifbası ayıruça zur uñış qazana. Kitapnıñ utızdan artıq basması bar, ğömümi bastıru 1,200,000 dänädän artıp kitä. Ä.Maqsudínıñ bu älifbası buyınça Tatarlar ğına tügel, Üzbäklär, Qazaqlar, Qırğızlar, Qırım Tatarları wä başqa Törki xalıqlar da uqu-yazu nigezlären üzläştergännär.
Ähmäthadí Maqsudí ímla mäs'älälären tere tälqinçe bula, üzeneñ «Yoldız» gäcite bitlärendä ímla mäs'älälären yaqtırtqan mäqälälärgä kiñ urın birä, “‘ímlada işetelgänçä yazu tieşle’ digän mäşhür qağídanı Tatar dönyasına kertep, armí-talmí taratırğa tırışa” (Ğ.Íbrahímnıñ bäyälämäse). Ähmäthadí Maqsudí Ğäräp yazuındağı öç suzıq awaz xäreflärenä tağın ikene (qısqa waw häm hai räsmiä) östi häm däreslekläre, kitapları aşa şunı ğämälgä kertep cibärä.
20. yözneñ berençe yıllarında Ğäräp yazuı nigezendäge başqa Tatarça älifbalar dä mäydanğa kilä. Uqu öçen däresleklär, süzleklär basılıp çığa. Ğäräp yazulı bu Tatarça älifbalarnıñ, däresleklärneñ barısın da mökämmäl dip äytep bulmí, älbättä, läkin alar arasında uñışlı ğına tözelgännäre dä bar. Şundílardan X.Zäbirineñ «Räsemle älifba» (Qazan, 1910), Ğ.Nuğaybäkneñ «Başlanğıç» wä «Xösne xat» (1911, 1912), Ğ.Äxmärneñ «Xösne xat» (Qazan, 1911), Ğ.Alparnıñ «Xäref wä ímlamız» (Qazan, 1912) häm «Tatar älifbası» (Qazan, 1913), N.Dumawínıñ balalarnı “ber ayda uqırğa, yazarğa öyrätä torğan” «Möğällim» (Qazan, 1913), X.Ğälineñ «Döres yazu» (Qazan, 1913), Ğ.Íbrahímnıñ «Tatar sarıfı» häm «Tatar ímlası» (Qazan, 1911, 1914) isemle kitapların kürsätergä bulır ide.
Bu yıllarda Ğäräp yazuın tözäkländerü, Tatar telenä yaqınaytu yünäläşendä başqa omtılışlar da bula, xätta ayırım proéktlar da täqdim itelä, alar da ul çorda ğämälgä aşa almí qalalar.
[üzgärtü] Soñğı taríx
Latín xäreflär 13.—14. yözdän uq siräk qullanuda yöri başlí. Yazu-älifbanı üzgärtü xäräkäte 19. yözneñ axırında başlana. 1926. yılnıñ Febrälendä Baquda Törki xalıqlarnıñ Berençe Qorıltayı açıla. Şul uq 1926. yılnıñ Äprilendä Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiäte oyışa.
1927. yılnıñ 3. Yülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jaŋalif - Tatar teleneñ räsmi älifba itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä. “Jaŋalif” 1940. yılnıñ Ğínwarına qädär qullanılıp kilä. Jaŋalif 25 tartıqtan wä 9 suzıqtan tora ide.
1926. yıldan 1939. yılğa tikle arada, yäğni 12-13 yıl eçendä näşriätlärdän 7 meñ tiräse kitap töre çığa.
Monnan soñ Tatarlarnı mäcbüri Urısälifkä küçertälär dä, 60 yıl arada kitap bastıru eşe 10 meñ törenän artmí.
1999. yıldan birle Latínälifkä nigezendä tözelgän Yañalifkä qaytu bara wä qabul itelgän qanun buyınça bu küçü 2011. yılğa tikle tämamlanırğa tieş.
