Tatarstan
Wikipedia'dan
Tatarstan - Könçığış Awrupada urnaşqan Rəsəygə bəyle cömhüriyət. Könbatışta – Çuaşstan, Tönyaq-Könbatışta – Marii El, Tönyaqta – Kirov ölkəse, Tönyaq-Könçığışta Udmurtia, Könçığışta Başqortstan, Könyaq-Könçığışta Irımbur ölkəse, Könyaqta Samar wə Sember ölkələre belən çiktəş.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Eçtälek tezmäse |
[üzgärtü] Tarix
- Töp məqələ: Tatarstan tarixı
1550. yılda Urıs patşası Yawız İvan Qazan Xanlığın basıp, 1552. yılda Qazanğa kerep, Tatarlarnı qırıp-üterep, cirlərne Urıs dəwlətenə quşa. Tatarlar fələn ğasır urıslarğa qarşı çığışlarnı yasap toralar.
1917. yılda Tatar, Başqort, Çuaş, Udmurt, Çirmeş wə Muqşı/Erzə xalıqları berləşep, möstəqil İdel-Ural dəwləten tözilər, Sadrıy Maqsudi prəzidənt bulıp saylana, dəwlət qanunnarın çığara torğan «Milli Məcles» saylana.
1918. yılda Bolşeviklar İdel-Uralnıñ xakimiyəten üterep, anıñ urınına ayırım milli “respublikalarnı” tözilər.
1920. yılda Tatarlarğa bülep birelgən cir “Tatar Autonom Sovet Sosialistik Republikası” itep atala başlıy.
1990. yılnıñ 30. Augustında Tatarstan üz möstəqillegen iğlan itə, Rəsəy Föderasiyası Tatarstannıñ möstəqillegen tanımıy.
1991. yılnıñ Yün ayında Tatarstannıñ berençe prəzidənt wazıyfasına Mintimer Şəymiyev saylana.
1992. yılnıñ 21. Mart köne Tatarstan xakimiyəte möstəqillek xaqında xalıq fikeren beleşü oyıştırıla, wə Tatarstan xalqınıñ 61%ı üz tawışları belən möstəqillekne tanıy. Rəsəy Föderasiyası Tatarstanğa üz ğəskərlərne kertergə əmer birə wə berazdan soñ annan baş tarta. Monıñ töp səbəplərneñ berse ul xalıqara küzətüçelər bularaq qatnaşqan Amerika senatorları belən congressman'narınıñ qatğıy fikere bula. Şulay itep Tatar milləte, 500 yıl buyı Urıs dəwləte tarafınnan alıp barılğan genosidqa qaramastan üzen bəysez millət bularaq dönyanıñ ayırılğısız öleşe buluın isbatladı.
1994. yılnıñ 15. Febrəlendə Tatarstan prəsidənte Rəsəy Föderasiyasıprəzidənte «Rəsəy Föderasiyası dəwlət xakimiyəte organnarı belən Tatarstan Cömhüriyəte dəwlət xakimiyəte organnarı arasında eşlər büleşü həm üzara wəqələtlər almaşu turında» şartnamə tözilər.
1995. yılda Tatarstan iqtisadı üsə başladı wə Tatarstanda yəşəw sıyfatı Urıs Föderasiyasındagı keşe yəşəwe belən çağıştırğanda küpkə yuğarıraq buluın kürsətə.
1996. wə 2001. yıllarda Şəymiyev prəzidənt wazıyfasına qabat saylana.
2000. yılda Rəsəy prəzidənte Vladimir Putin teləge buyınça Tatarstan Konstitusiyəse üzgərtelə, anda möstəqillek ruxı bötenləy yuğala.
2002. yılda Şəymiyev Tatarlarnıñ möstəqillek wƏ azatlıq xıyalın satıp, 1994. yılğı Tatarstan-Rəsəy şartnaməsen bötenləy üzgərtep beterə.
2004, yılda Şəymiyev saylawlarsız prəzidənt urınına qabat utırtıla.
[üzgärtü] Səyəsət
- Töp məqələ: Tatarstan səyəsəte
Cömhüriyət başlığı “prəzidənt” itep atala. Prəzidənt wazıyfasına berençe mərtəbə (ul soñğısı da bulıp çığa) Mintimer Şəymiyev saylana. Dəwlətne “ministerlər bülməse” başqara. Qanunnarnı çığara torğan “Dəwlət Şurası” isemle nərsə 100 keşedən tora, alarnıñ yartısı Rəsəy Föderasiyası firqələre əğzaları.
Qanunnarnıñ döreslegen “Konstitution Məxkəmə” tikşerep tora.
Milli xərəkətlərne Şəymi babay beterə, üze isə urıs patşasınıñ “Yedinaya Rossia” (Berdəm Rəsəy) firqəsenə berençe əğzalar arasına kerə. Tatarstanda bütən başqa bernindi səyəsət yuq, səyəsi xərəkətlər yuq.
[üzgärtü] Büleneş
Tatarstan 1927. yılnıñ 27. Febrəlendə 45 cirle idarəgə bülenə. Soñraq idarə sanı 70kə citə, wə 1963. yılda 17 genə qala.
Bügenge Tatarstan 43 rayonğa bülenə: Əgerce, Alabuğa, Alekseyevsk, Əlki, Əlmət, Apas, Aqsubay, Aqtanış, Arça, Ətnə, Baltaç, Balıq Bistəse, Bawlı, Biektaw, Bögelmə, Bua, Çirmeşən, Çistay, Çüprəle, Kama Tamağı, Layış, Leninogorsk, Mamadış, Mendeleyev, Minzələ, Möslim, Norlat, Pitrəç, Quqmara, Qaybıç, Saba, Sarman, Spas, Təteş, Teləçe, Tuqay, Tübən Kama, Yaña Çişmə, Yəşel Üzən, Yuğarı Oslan, Yutazı, Zəy.
Tatarstanda:
- cömhüriyət qaramağındağı 14 şəhər (Alabuğa, Əlmət, Aznaqay, Bawlı, Bögelmə, Bua, Çallı, Çistay, Leninogorsk, Norlat, Qazan, Tübən Kama, Yəşel Üzən, Zəy);
- cirle idarə qaramağındağı 6 şəhər;
- 21 şəhərdəy bistə (Möslim, Dərwişlər, ...);
- 3106 awıl
bar.
[üzgärtü] Cəğrəfiyə
- Töp məqələ: Tatarstan cəğrəfiyəse
Tatarstan cömhüriyəte Könçığış Awrupa tigezlegeneñ Könçığışında, İdelneñ urta wə Çulman yılğasınıñ tübən ağımında, urman wə urman-dalalı cirlərdə urnaşqan. İdel wə Çulman yılğaları üzənnəre Tatarstan cirləren öç töbəkkə bülə:
- Çulman aldı (Çulmannan Tönyaqta wə İdeldən Tönyaq-Könçığışqaraq);
- Çulman aryağı (Çulmannan Könyaqtaraq);
- İdel aldı (İdeldən Könbatıştaraq).
Bu cirlər urtaça 170 m bieklektəge qalqulıqlı tigezlektən ğibarət. Çulman aldı sözək-qalqulıqlı tigezlek, Tönyaq-Könbatışta Noqratnıñ Könyaq itəge cəyelgən. Çulman aryağı – qalqulıqlı tigezlek, Könyaq-Könçığışta Bögelmə-Bələbəy qalqulığınıñ küpçelek öleşe, Könbatışında İdel aryağı tübənlegeneñ Tönyaq öleşe urnaşqan. İdel aldı isə İdel buyı qalqulığınıñ Tönyaq-Könçığış öleşendə.
- Monı da qara: Tatarstan tabiğate, Tatarstan klimatı
[üzgärtü] İqtisad
Tatarstan bügen iqtisadi həm fənni-texnik potensialı zur bulğan sənəğət-awıl cömhüriyət: cirmay, ximiə, nəft ximiəse, elekter energetikası, maşinalar tözü, ciñel sənəğət wə azıq-tölek sənəğəte, zamança awıl xucalığı alğa kitkən sanala. Tatarstan 6 iqtisadi töbəkkə bülenə:
- İdel aldı;
- Qazan;
- Çulman aldı;
- Tönyaq-Könçığış Çulman buyı;
- Könbatış Çulman aryağı;
- Könyaq-Könçığış Çulman aryağı.
Tatarstan iqtisadında – 1698,4 meñ keşe eşli (2001), şunıñ isəbendə
- sənəğəttə – 435,9 meñ,
- awıl xucalığında – 242,1 meñ
- tözeleştə – 139,1 meñ
- transport wə elemtə tarmaqlarında 109,2 meñ.
Monı da qara:
- Tatarstan sənəğəte
- Tatarstan awıl xucalığı
- Tatarstan tözeleşe
- Tatarstan taşuı
- Tatarstan elemtəse
[üzgärtü] Xalıq
Cömhüriyətneñ töp xalqı – Tatarlar, 52%tan artıq. Urıslarnıñ ğomumi sanı 38% çaması. Şulay uq Çuaş, Muqşı, Çirmeş, Udmurt, Başqort w.b. xalıqlar yəşi.
Ber km²'ğa 56 keşe turı kilä (2002). Şul uq yılda meñ keşegä 9,4 bala tuğan, 13,2 keşe ülgän.
Cömhüriättä urtaça ğömer ozınlığı – 67,5 yıl yäşi (2000), ş.i.:
- irlär – 61,1;
- xatın-qızlar 74,5.
Eş yäşendägelär sanı 2 122 600 keşe, yäğni ğömümi sanınnan 56,3%ı. Eşläwçelärneñ (2000):
- 14,1% – yuğarı
- 26% – hönäri urta
- 47,1% – urta
- 11,6% töp belemle.
Xalıqnıñ 73,8%ı şähärdä yäşi.
Monı da qara:
[üzgärtü] Mädäniät
- Töp mäqälä: Tatarstan mädäniäte
Monı da qara:
- Tatarstanda dini tormış
- Tatarstan mäğärife
- Tatarstan fännäre
- Tatarstan näşriätläre
- Tatarstan matbuğatı
- Tatarstan míğmarlığı
- Tatar ädäbiäte
