Henetika

Mula sa Tagalog na Wikipedia, ang malayang ensiklopedya

Ang artikulong ito ay maaring nangangailangan ng pagsasaayos upang matugunan ang pamantayan sa kalidad ng Wikipedia. Maari po kayong makatulong sa pagpapaunlad ng artikulong ito. (Marso 2007)

Ang henetika (mula sa Griyego genetikos, pinagmulan) ay ang agham ng henes (gene), pamanang katangian at pagkakaiba-iba ng mga organismo. Ang katagang “henetika” ay unang iminungkahi upang ipaliwanag ang pag-aaral ng mga namamanang katangian at ng agham ng pagkakaiba-iba ng mga organismo ng bantog na Britanyong siyentipiko na si William Bateson sa kanyang liham kay Adam Sedgwick na may petsang ika-18 ng Abril 1905. Unang ginamit ni Bateson ang katagang “henetika” sa publiko noong 1906 sa Third International Conference on Plant Hybridization (Londres, Inglaterra)

Ang pamanang katangian at pagkakaiba-iba nito ang bumubuo sa henetika. Ginamit ng tao ang kaalaman nito sa henetika bago pa man ang kasaysayan sa kanyang paghahayupan at paghahalaman. Sa makabagong saliksik, nagbibigay ng mahalagang kasangkapan ang henetika sa pananaliksik sa gawain ng isang partikular na henes, e.g., pagsusuri ng mga pagniniig ng mga henes. Sa loob ng mga organismo, karaniwang dala ng mga kromosoma ang mga henetikong impormasyon na ipinakikita bilang kimika ng mga partikular na molekula ng DNA (deoxyribonucleic acid).

Ang mga henes ang nagdidikta sa mga impormasyong kailangan upang maiayos ang mga aminoasidos sa pagbuo ng proteina na sa lumaon ay may malaking papel sa pagtiyak ng penotipo (phenotype) o itsurang pisikal na isang organismo. Sa mga diploideng organismo, ang alelong dominante (dominant allele) sa isang kromosoma ay nagkukubli sa pagpapahiwatig ng isang mahinang henes (recessive gene) sa kahati nitong henes.

Ang salitang “magtakda” sa henetika ay karaniwang ginagamit upang ipakahulugan na ang isang henes ay naglalaman ng mga instruksyon kung paano makabubuo ng isang partikular na proteina tulad ng “nagtatakda ng henes para sa proteina”. Ang kaisipang “isang henes, isang proteina” ay sinasabing pinapayak na paliwanag lamang. Halimbawa, ang isang nag-iisang henes ay maaring makabuo ng iba’t-ibang produkto depende kung papaano sinupil ang transkripsyon nito. Ang kodigo ng henes (gene code) sa pagkakaayos ng mga nucleotide mRNA, tRNA at rRNA ay kinakailangan sa sintesis ng proteina.

Maraming tinitiyak (ngunit hindi lahat) ang henetika sa itsura ng mga organismo kasama ang tao at kung papaano ito kumikilos. May papel rin ang pagkakaiba ng kapaligiran at mga bagay na walang direksyon. Ang monosigotikong kambal (“identical twins”), ay klona bunga ng maagang paghahati ng isang bilig ay may parehong DNA ngunit magkaiba ng ugali at fingerprint. Ang mga halamang henetikong magkapareho na pinalaki sa malamig na klima ay mayroong maikli at less-saturated (hindi gaanong tigib) na mga asidong matataba upang maiwan ng paninigas nila kumpara sa pinalaki sa normal na kondisyones.

[baguhin] Kasaysayan

Sa kanyang papel na may pamagat na "Versuche über Pflanzenhybriden" ("Mga Eksperimento sa Hibridisasyon ng Halaman") na inilathala noong 1865 sa Brunn Natural History Society, ipinakita ni Gregor Mendel ang mga padron ng ilang namamanang katingian ng halamang habitsuwelas at kanyang ipinakita na maipaliliwanag ito sa paggamit ng matematika. Kahit na hindi sumusunod sa padrong ito ang lahat ng katangian ng pamanang Medeliano, ipinakita ng kanyang saliksik ang kainaman sa paggamit ng estadistika sa pag-aaral ng namamanang katangian. Mula noon marami pang mas kumplehong porma ng namamanang katangian ang ipinakita.

Ang kahalagahan ng trabaho ni Mendel ay naunawaan lamang lubos matapos dumating ang bungad ng siglo 20 at pagkamatay niya nang matagpuang muli ang kanyang saliksik ng ibang siyentipiko na nanaliksisk sa mga kamukhang suliranin.

Hindi naunawaan ni Mendel ang kalikasan ng mga namamanang katangian. Ating alam ngayon na dala ng DNA ang ilang namamanang impormasyon. (Sa mga retroviroses kasama ang mga virus ng trangkaso, oncoviruses at HIV at maraming viruses ng mga halaman ito ay nasa RNA.) Ang manipulasyon ng DNA ay magkapagbabago sa namamanang katangian ng maraming organismo.

[baguhin] Mga tuklas sa paglakad ng panahon

1859 Nalimbag ang The Origin of Species ni Charles Darwin

1865 Inilathala ang Experiments on Plant Hybridization ni Gregor Mendel

1869 Natuklasan ang isang mahinang asido ni Friedrich Miescher sa loob ng mga nukleyo (pula) ng mga puting selula ng dugo na tinatawag ngayong DNA (Hartl and Jones).

1880-1890 Ipinakita nina Walther Flemming, Eduard Strasburger, at Edouard van Beneden ang distribusyon ng kromosoma habang naghahati ang selula.

1903 Natuklasan ang mga kromosoma na may mga namamanang yunit ito^[1]

1906 Unang ginamit sa publiko ang katagang “henetika” ni William Bateson, isang biyologong Britanyo sa Third International Conference on Plant Hybridization sa Londres, Inglaterra.

1910 Ipinakita ni Thomas Hunt Morgan na ang mga henes (genes) ay nananahan sa mga kromosoma at kanyang natuklasan na ang mga magkakawing na henes sa kromosoma na hindi sumusunod sa batas ni Mendel ng malayang paghihiwalay ng alelo (allele).

1913 Gumawa ng unang henetikong mapa ng isang kromosoma si Alfred Sturtevant

1913 Ipinakita ng mapa ng henes na ang mga kromosoma ay naglalaman ang tuwid na kaayusan ng mga henes.

1918 Inilathala ni Ronald Fisher ang On the correlation between relatives on the supposition of Mendelian inheritance – ang simula ng makabagong sintesis.

1927 Tinawag na mutasyon ang pisikal na pagbabago sa henes.

1928 Natuklasan ni Frederick Griffith ang isang namamanang molekula na naililipat sa ibang bakterya. (see Griffiths experiment)

1931 Ang pagtawid ang dahilan ng rekombinasyon (see Barbara McClintock at cytogenetics)

1941 Ipinakita nina Edward Lawrie Tatum at George Wells Beadle na ang mga henes ang nagtatakda sa mga proteina;

1944 Naihiwalay ang DNA nina Oswald Theodore Avery, Colin McLeod at Maclyn McCarty bilang henetikong materyal (na noon ay tinawag na prinsipyong makapagpapabago)

1950 Ipinakita ni Erwin Chargaff na ang apat na nucleotides na matatagpuan sa asido nukleiko ay walang panatag na proporsyon subalit ang ilang batas nito ay matatag (e.g. ang nucleotide bases ng Adenine-Thymine at Cytosine-Guanine ay laging magkatumbas sa proporsyon nila). Natuklasan ni Barbara McClintock ang transposons sa mais.

1952 Pinatunayan ng Hershey-Chase experiment na ang henetikong impormasyon ng mga phages (at lahat ng iba pang organismo) ay ang DNA

1953 Nalutas nina James D. Watson at Francis Crick, at sa tulong ni Rosalind Franklin[2] na ang estruktura ng DNA ay isang double helix (dalwahing helise)

1956 Itinakda nina Jo Hin Tjio at Albert Levan ang tamang bilang ng kromosoma ng tao ay 46

1958 Ipinakita ng Meselson-Stahl experiment ang DNA ay magagawa o makokopya.

1961 Ang henetikong kodigo ay natuklasang nakaayos ng patatlo (triplet)

1964 Ipinakita ni Howard Temin na gumagamit ng RNA viruses na hindi lubos na totoo ang sentral na dogma ni Watson

1970 Natuklasan ang ensimang restriksyon sa pag-aaral ng isang bakterya, Haemophilus influenzae, na nagbunsad sa kaalamang upang mapagguput at mapagdikit ang DNA ng mga siyentipiko

1972, Si Walter Fiers at kanyang grupo sa Laboratory of Molecular Biology of the University of Ghent (Ghent, Belgium) ang unang nakatiyak sa ayos ng isang henes: ang henes ng protinang nakabalot sa Bacteriophage MS2[3].

1976, Nalaman ni Walter Fiers at kanyang grupo ang buong ayos ng nucleotide ng Bacteriophage MS2-RNA[4]

1977 Unang inalam ang ayos ng DNA nina Fred Sanger, Walter Gilbert, at Allan Maxam na magkakahiwalay na nanaliksik nito. Lubos ng nalaman ang ayos ng henoma ng Bacteriophage Φ-X174 ng laboratoryo ni Sanger^[5].

1983 Natuklasan ni Kary Banks Mullis ang polymerase chain reaction na nagbunsad sa pagpapadali sa amplipikasyon (pagpaparami) ng DNA sa laboratoryo

1985 Natuklasan ni Alec Jeffreys ang genetic finger printing.

1989 Ang unang henes ng tao ay iniayos nina Francis Collins at Lap-Chee Tsui. Ito ang nagtatakda sa proteinang CFTR. Ang depekto sa henes na ito ang sanhi ng cystic fibrosis 1995 Ang henoma ng Haemophilus influenzae ang unang henomang naisaayos mula sa isang malayang buhay na organismo

1996 Inilathala na ang saccharomyces cerevisiae ang unang eukaryotang henoma na naisaayos

1998 Ipinalabas ang unang genomang naisaayos mula sa isang multiselulang eukaryota, C. elegans

2001 Ang unang draft ng pagkakasunodsunod ng henoma ng tao ay ipinalabas nang magkasabay ng Human Genome Project at Celera Genomics.

2003 (14 Abril) Matagumpay na natapos ang Human Genome Project kung saan 98% ng henoma na isinaayos ng may 99.99% katumpakan^[1]

2006 Inilathala ni Marcus Pembrey at Olov Bygren ang Sex-specific, male-line transgenerational responses in humans, isang patunay ng epihenetika^[2]