Socrealizm
Z Wikipedii
Socrealizm, realizm socjalistyczny – kierunek w sztuce, określany jako metoda twórcza, istniejący od 1934 r. w sztuce radzieckiej, a następnie w pozostałych krajach socjalistycznych, w których miał oficjalny status podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej i był ideowym i propagandowym narzędziem partii komunistycznych.
Został proklamowany w 1934 r. na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie przez Maksima Gorkiego. Zakładał, że dzieło sztuki powinno posiadać realistyczną formę i socjalistyczną treść, zgodną z ideami marksizmu i leninizmu. Podstawą założeń była praca Stalina O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej. Pierwszymi teoretykami socrealizmu byli Anatolij Łunaczarski i Aleksander Woronski. Następnie na wniosek Andrieja Żdanowa rozszerzono socrealizm na wszystkie dziedziny sztuki.
Program socrealizmu, mimo starań stworzenia jednolitej teorii, był wewnętrznie sprzeczny i niekonsekwentny. Opierał się na wybranych elementach XIX-wiecznego realizmu, doświadczeniach twórczości akademickiej oraz rozważaniach publicystów i estetyków komunistycznych. Jako tematy wybierano walkę klasową, sojusz robotniczo-chłopski, historię ruchu robotniczego, prostych robotników przy pracy, ujarzmianie przyrody przez człowieka itp.
W odróżnieniu od naturalizmu, krytykowanego za indywidualizm i burżuazyjną dekadencję, zalecano typowość jako strategiczną cechę socrealizmu, ale pojmowaną w szczególny sposób, sformułowany w Referacie sprawozdawczym KC WKP na XIX Zjeździe KPZR przez Gieorgija Malenkowa: W ujęciu marksistowsko-leninowskim, to co typowe nie oznacza bynajmniej jakiejś średniej statystycznej. Typowość odpowiada istocie danego zjawiska społeczno-historycznego, nie jest zaś po prostu zjawiskiem najbardziej rozpowszechnionym, najczęściej się powtarzającym, powszednim. Świadome przejaskrawienie, wyostrzenie obrazu nie wyklucza typowości, lecz w pełniejszej mierze ujawnia ją i podkreśla. Typowość stanowi podstawową sferę przejawiania się partyjności w sztuce realistycznej. Problem typowości jest zawsze problemem politycznym.
Inne nurty w sztuce zwłaszcza awangardowe i eksperymentalne były zwalczane jako wynaturzenia.
W Polsce socrealizm wprowadzono od 1949 r., pod presją Włodzimierza Sokorskiego wiceministra, a następnie ministra kultury i sztuki. Jednak już w 1955 r. artyści zaczęli się wyłamywać i w późniejszym okresie, pomimo sugestii władz, socrealizm nie stanowił idei przewodniej twórczości artystycznej.
Spis treści |
[edytuj] Literatura
Formuła realizmu odwoływała się do XIX-wiecznych wzorów prozy realistycznej i poezji społecznej. Standardowe dzieło spełniało postulaty: typowości opisywanych sytuacji, ideologicznej motywacji rozwoju akcji i romantyki rewolucyjnej. Narracja wyrażała przesłanie dydaktyczne. Wyraźnie była zarysowana granica między postaciami pozytywnymi i negatywnymi. Prekursorem prozy socrealistycznej według oficjalnego stanowiska był Maksim Gorki, jako autor powieści Matka. Innymi sztandarowymi przykładami literatury prasocrealistycznej były Cichy Don Michaiła Szołochowa, Opowieść o prawdziwym człowieku Borisa Polewoja, Jak hartowała się stal Mikołaja Ostrowskiego. Założenia socjalizmu najpełniej realizowała tak zwana literatura produkcyjna, której pierwowzorem była powieść Cement Fiodora Gładkowa.
Poezja socrealistyczna cechowała się skrajnie konwencjonalną formą, używaniem wieloosobowego podmiotu lirycznego i patosem, ale główną jej cechą było służalcze, propagandowe zakłamanie.
W Polsce socrealizm w literaturze został oficjalnie ogłoszony za obowiązujący w 1949 r. na zjeździe ZZLP w Szczecinie. Do głównych osiągnięć realizmu socjalistycznego zaliczano utwory takie jak: Nr 16 produkuje Jana Wilczka, Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Obywatele Kazimierza Brandysa, Przy budowie i Władza Tadeusza Konwickiego, w poezji Poemat o Dzierżyńskim i Kantata o Bierucie Leopolda Lewina, Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego, itd.
Zagadnienie poddawania się pisarzy dyktatowi socrealizmu jest złożone, i niesłuszną byłaby jego uproszczona ocena. Po pierwsze znaczna liczba Polaków (zwłaszcza młodych) w tym także pisarzy, po II wojnie światowej szczerze uwierzyła wszechobejmującej, bardzo zręcznej komunistycznej propagandzie. Po drugie, Państwo było praktycznie jedynym pracodawcą i miało całkowity monopol (gwarantowany groźbą uwięzienia) na publikowanie czegokolwiek, więc wyborem pisarza było poddać się (częściowo lub całkowicie) lub porzucić pisanie i szukać innej pracy. Nadzieje że wielu pisarzy będzie "pisać do szuflady" nie spełniły się, gdyż potęga nacisku komunistycznej rzeczywistości nie dawała żadnych nadziei na jej zakończenie w dającej się przewidzieć przyszłości. Pisarzy zniewolonych można było podzielić na dwie, częściowo przenikające się grupy: poddających się minimalnie i z oporami, oraz tych których można by określić mianem "janczarów". W Ministerstwie Kultury oraz we władzach Związku Literatów Polskich dominowała kategoria "Judaszy", którzy narzucali terror i gnębili niepokornych, np.: Putrament który groził Gałczyńskiemu: "Towarzyszu Gałczyński! My tego kanarka wygonimy wam z głowy" – i poeta umarł w skrajnej nędzy.
Wspominanie po nazwisku winowajców socrealizmu może budzić opory, jednak wymaga tego prawda historyczna. Należy pamiętać że literatura stanowiła wówczas ważny element propagandy dla Państwa (nazywało ono pisarzy "inżynierami dusz ludzkich"), zatem działalność pisarzy czy np. twórców "pieśni masowych" nie była wtedy moralnie neutralną. Jednym z nazwisk wartych wymienienia jest nazwisko Damski, noszone przez gorliwego działacza polityczno-literackiego, który oficjalnie oznajmił na (przymusowym) zebraniu: "Teraz, kiedy robotnicy i chłopi z ogromnym poświęceniem wykonują swoje codzienne normy produkcyjne, niezbędne dla realizacji zadań Wielkiego Planu Sześcioletniego, my pisarze nie możemy pozostawać w tyle! Nasza praca też jest częścią Planu Sześcioletniego więc też musi być wykonywana według norm produkcyjnych, a nie według swojego widzimisię! Druga sprawa! Większość pisarzy pracuje ofiarnie, ale niektórzy nasi Towarzysze ociągają się w pracy! Państwo hojnie wynagradza pisarzy za pracę, ale nie ma powodu żeby pisarz-leniuch dostawał stawki takie same co przodownik pracy pisarskiej. Proponuję by Władze Państwowe zróżnicowały stawki autorskie, nadając naszym książkom i artykułom prasowym kategorie zgodne z ich wartością społeczną!" Natomiast fraszkopisarz Jan Sztaudynger ponoć skomentował te propozycje następująco: "W moim życiu wielu ch... widziałem, ale damskiego zobaczyłem dziś po raz pierwszy". Po czym napisał fraszkę: "Który wymyślasz normy, i ustalasz stawki! O, Ty, nasz Przełożony! (z jednej do drugiej nogawki)". Obecnie to już tylko historyczna anegdota, ale wówczas za mniej szkodliwe dowcipy aresztowano i używano przemocy wobec ludzi, więc Sztaudynger, zniewolony jak wszyscy, stanowi przykład oporu moralnego, niezależnego od konsekwencji.
[edytuj] Malarstwo i rzeźba
W tych dziedzinach realizm socjalistyczny cechował się ograniczoną tematyką: portrety przywódców, wizerunki pracy i życia ludu, sceny batalistyczne. Podstawową cechą formy była dbałość o realistyczne obrazowanie, jak najbardziej zgodne z potocznym wyobrażeniem świata przez masowego widza. Socrealistyczna sztuka nawiązywała formalnie do klasycyzmu, a tematycznie często do ludowości. Odtwarzanie rzeczywistości nie było głównym celem z punktu widzenia zleceniodawcy, czyli państwa – cel był apologetyczno-propagandowy. Mimo to zachowało się sporo dzieł o wysokiej wartości artystycznej. W późniejszym okresie obowiązywania socrealizmu pojawiały się próby przemycania pewnych cech postimpresjonizmu, kubizmu lub koloryzmu. Głównymi reprezentantami socrealizmu w sztuce radzieckiej byli Isaak Brodski (Lenin w Smolnym), Aleksander Gierasimow (Stalin i Woroszyłow na Kremlu), Boris Joganson (Przesłuchanie komunisty). Głównym dziełem socrealizmu w rzeźbie jest Robotnik i kołchoźnica Wiery Muchiny
W Polsce symbolem obrazu socrealistycznego jest Podaj cegłę Aleksandra Kobzdeja. Gorącymi zwolennikami realizmu socjalistycznego byli też Juliusz i Helena Krajewscy (Podziękowanie traktorzyście) oraz Włodzimierz Zakrzewski (Towarzysz Bierut wśród robotników).
W rzeźbie dominowały rzeźba architektoniczna (pałac Kultury i Nauki oraz Plac Konstytucji w Warszawie), pomnikowa (Marian Konieczny pomnik Lenina w Nowej Hucie) oraz popiersia (głównie z gipsu) działaczy komunistycznych. Kolekcja dzieł realizmu socjalistycznego znajduje się w pałacu w Kozłówce koło Lubartowa.
[edytuj] Architektura
Według założeń partii architektura miała wyrażać siłę i potęgę państwa, a nie piękno czy elegancję. Architektura socrealistyczna była przewidziana jako styl państwowy ZSRR. Budynki cechuje monumentalne przeskalowanie, symetria, oraz stosowanie wielu rozmaitych elementów zdobniczych attyki, kolumnady, pilastry wysokie partery nadają bryle charakter monumentalności. Założenia urbanistyczne, to szerokie trakty i ogromne place mające w założeniu skupiać życie mieszkańców. Styl krytykowany głównie za brak funkcjonalności nieekonomiczne wykorzystanie materiałów i surowa formę, przez lata realnego socjalizmu ograniczający postęp w architekturze państw ZSRR. W Rosji przykładami są Uniwersytet im. Łomonosowa w Moskwie (Lew Rudniew, 1949), stacje moskiewskiego metra. W Polsce głównymi przykładami architektury socrealistycznej są w Warszawie - Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM), plac Konstytucji, Pałac Kultury i Nauki, rządowe budynki w rejonie ul. Kruczej, plac gen. Józefa Hallera, w Krakowie - Nowa Huta, plac Centralny i budynki zarządu kombinatu, we Wrocławiu - budynki przy ul. Świdnickiej oraz placu Tadeusza Kościuszki (KDM – Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa), a także budynki dworca Gdynia Główna, osiedle mieszkaniowe i dom kultury w Kowarach, Pałac Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej, budynek Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białymstoku (obecnie Uniwersytet w Białymstoku).
[edytuj] Muzyka
Wpływ muzyki na emocje sprawił, że stała się ważnym elementem propagandy, acz o jej politycznej "prawomyślności" decydował przede wszystkim tekst. Muzyka socrealistyczna miała być przede wszystkim "przystępna w stylu i narodowa w treści. Oczekiwano utworów melodyjnych, konsonujących, nawiązujących do pieśni i tańców ludowych, a w tematyce dzieł scenicznych i kantatowych - do historii, oczywiście odległej i bohaterskiej[1] Preferowano gatunki z tekstem, toteż renesans przeżywała kantata. Powstał nowy gatunek: pieśń masowa, prosta pieśń nawiązująca w warstwie muzycznej do pieśni ludowych, a w słowach wychwalająca przywódców i osiągnięcia socjalistycznego państwa. Do kompozytorów dzieł socrealistycznych należeli: Siergiej Prokofjew (Kantata na 20-lecie Października), Isaak Dunajewski (Marsz entuzjastów do filmu Świat się śmieje) Wissarion Szebalin (Symfonia Lenin), a w Polsce: Jan Maklakiewicz (Śląsk pracuje i śpiewa, suita ludowa), Alfred Gradstein (piosenko masowe m.in. Na prawo most, na lewo most), Andrzej Panufnik (Symfonia Pokoju).
[edytuj] Film
Prekursorami socrealizmu w filmie były filmy rewolucyjne z początku istnienia ZSRR, takie jak Pancernik Potiomkin Siergieja Eisensteina, Ziemia Aleksandra Dowżenki, Matka Wsiewołoda Pudowkina. Pod koniec lat 30. realizm socjalistyczny w filmie stał się schematyczny i natrętnie ideologiczny. Głównym jego zadaniem stało się współtworzenie kultu partii i Stalina.
W Polsce do filmów zgodnych z założeniami socrealizmu, ale jednocześnie posiadających znamiona artyzmu można zaliczyć Celulozę Jerzego Kawalerowicza, Pokolenie Andrzeja Wajdy oraz Piątkę z ulicy Barskiej Aleksandra Forda. Jednak ideologiczna schematyczność wizji świata, doprowadziły do śmierci tego nurtu. Natomiast symbolem nieudanej socrealistycznej "radosnej twórczości" (oficjalna terminologia) stał się film "Uczta Baltazara" (reż. Jerzy Zarzycki i Jerzy Passendorfer; scenariusz: Tadeusz Breza i Jerzy Zarzycki; prod. WFF we Wrocławiu, 1954), który niepokorna polska publiczność skomentowała: "Nie uczta Baltazara! Same się uczta!"
[edytuj] Socrealizm dzisiaj
Zbliżonym terminem stosowanym na Zachodzie na określenie sztuki realistycznej o wydźwięku walki społecznej, tworzonej w latach 40 i 50., jest social realism (realizm społeczny). Mimo podobieństw w treści i formie odznaczał się większą różnorodnością i wolnością.
Nadal są kraje, w których powstają dzieła socrealistyczne, takie jak Wietnam, Białoruś, Chiny, Korea Północna czy Kuba.
Obecnie w Polsce pokaźną kolekcję dzieł realizmu socjalistycznego można oglądać w Galerii Sztuki Socrealizmu w Kozłówce.
