Przedimek
Z Wikipedii
Przedimek (łac. articulus) - wyraz, który określa kategorię określoności lub nieokreśloności następującego po nim rzeczownika.
W odróżnieniu od rodzajnika występuje w językach, które nie różnicują rodzaju gramatycznego.
Przedimek może zostać użyty nie tylko przed rzeczownikiem, lecz także przed konstrukcją rzeczownikową, a niekiedy również przed przymiotnikiem lub liczebnikiem użytym rzeczownikowo.
Spis treści |
[edytuj] Występowanie przedimków w różnych językach
Przedimki dzielą się na określone i nieokreślone. W niektórych językach (np. walijskim, hebrajskim czy esperanto) występują jedynie przedimki określone.
Przedimki w tłumaczeniach na język polski zwykle są pomijane.
[edytuj] Przedimki w języku angielskim
W języku angielskim wyróżnia się przedimki nieokreślone (ang. the indefinite article) i określone (ang. the definite article).
Nieokreślone (a - stosowane przed spółgłoską - i an - stosowane przed samogłoską) informują, że dotyczy to nieokreślonego przedmiotu lub osoby (np. Give me a ball, please - Proszę podaj mi jakąś piłkę), zaś określone (the) dotyczą konkretnego przedmiotu czy postaci - zwykle takiego czy takiej, o której była już mowa (np. I had a book about English grammar... I lost the book yesterday - Miałem książkę o gramatyce języka angielskiego... Wczoraj zgubiłem tę książkę.).
Przedimka określonego the używa się do określania rzeczowników w obu liczbach, zaś nieokreślonego tylko dla liczby pojedynczej
np. This is a girl, Those are girls, ale This is the girl, Those are the girls).
[edytuj] Przedimek w języku esperanto
W języku esperanto istnieje jedynie przedimek określony (esp. la difina artikolo) la. Pierwsza reguła w Fundamento de Esperanto z 1905 r. brzmi: "Przedimka nieokreślonego nie ma; jest tylko określony la, wspólny dla wszystkich rodzajów, przypadków i liczb." [1]
Ludwik Zamenhof nie sprecyzował dokładniej zasad jego użycia, mówiąc jedynie, że jest używany tak jak w językach narodowych.
Poprawne zastosowanie przedimka sprawia trudności szczególnie tym, w których języku ojczystym nie istnieją ani przedimki, ani rodzajniki - w tym również Polakom. Poza tym szczegółowe reguły stosowania przedimków i rodzajników w poszczególnych językach narodowych różnią się, a niekiedy są nawet sprzeczne,
(np. Lubię muzykę: ang. I like music. - fr. J'aime la musique. - niem. Ich mag Musik. - węg. Szeretem a zenét.)
(np. cały świat: ang. the whole world - fr. tout le monde - niem. die ganze Welt - węg. az egész világ - różna pozycja przedimka).
Dlatego z biegiem czasu formułowano coraz bardziej szczegółowe wskazówki, kiedy używać słówka la w języku esperanto.
Bardzo ogólną zasadę można podać następująco: Rzeczownik należy poprzedzić przedimkiem la, gdy:
- - mówimy o czymś już wspomnianym, znanym, zdefiniowanym,
- - mówimy o czymś jedynym, jedynym w swoim rodzaju.
(A więc przedimek zastępuje po prostu wyrazy: ten, ten określony i powinien być stosowany tylko wtedy, gdy po próbnym podstawieniu zamiast niego wymienionych wyrazów, sens wypowiedzi nie zmienia się.)
Mi vidis la kuraciston. - Widziałem (wiadomo, którego) lekarza.
Mi vidis kuraciston. - Widziałem (jakiegoś) lekarza.
W pierwszej połowie XX w. obszerniejsze omówienie stosowania przedimka la można było znaleźć w podręcznikach:
- Fruictier-Grenkamp, Kompleta Gramatiko kaj Vortfarado (Kompletna gramatyka i słowotwórstwo) [1930] oraz
- Kálmán Kalocsay, Lingvo, Stilo, Formo (Język, styl, forma) [1931].
"Przedimek nieokreślony w języku esperanto nie istnieje. Jednak spotyka się wyraz unu (jeden), używany w tym znaczeniu.
Jest to, jeśli nie błędem gramatycznym, to przynajmniej stylistycznym, popełnianym pod wpływem języka ojczystego.
W przypadku rzeczywistej konieczności można użyć iu (któryś) - gdy chodzi o coś/kogoś wydzielonego z pewnej grupy - lub ia (jakiś) - gdy chodzi o coś/kogoś zupełnie niezdefiniowanego. [...] Nie można jednak powiedzieć *Li estas unu bona homo, tak jak należałoby powiedzieć w języku niemieckim: Er ist ein guter Mensch." [Kalocsay, Sintakso]
Kilka lat później węgierski lekarz, Kálmán (Kolomano) Kalocsay oraz francuski językoznawca, prof. Gaston Waringhien (wieloletni prezydent Akademio de Esperanto) wydali wspólnie Plena Gramatiko de Esperanto (Pełną gramatykę esperanta) [1935], która, wielokrotnie poprawiana i uzupełniana, stała się po latach Plena Analiza Gramatiko de Esperanto (Pełną gramatyką opisową esperanta) [1985]. Użyciu przedimka poświęcono tam już znacznie więcej miejsca.
W niedawno wydanej książce - w całości dostępnej w Internecie w języku esperanto Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko (Pełny podręcznik gramatyki esperanckiej) [2005], której autorem jest Szwed, członek Akademio de Esperanto, Bertil (Bertilo) Wennergren, przedimek la zajmuje już wiele stron. [2]
[edytuj] Przedimki w języku węgierskim
W języku węgierskim występują przedimki określone (węg. határozott névelő) a / az oraz przedimek nieokreślony (węg. határozatlan névelő) egy. Przedimek określony a używany jest przed wyrazami rozpoczynającymi się spółgłoską, natomiast az - przed wyrazami rozpoczynającymi się samogłoską.
Przedimki określone występują w liczbie pojedynczej i mnogiej, przedimek nieokreślony - tylko w liczbie pojedynczej (egy oznacza również jeden).
Poprawne użycie przedimka określonego:
- Przedimkiem określonym a / az poprzedzamy rzeczowniki, nazywające przedmioty / osoby już nam znane, np. Elolvasztam a könyvet. (Przeczytałam/em (tę) książkę.)
- Nie używamy przedimka określonego przed imionami i nazwiskami osób, np. Kiss Péter, Kovács István, János, Géza.
Jeżeli jednak imię lub nazwisko poprzedzone jest przydawką, zawsze stawiamy przed całą frazą przedimek określony, np. a nagy Kossuth (wielki Kossuth), az öreg János (stary János). - Nazwy zwierząt zawsze poprzedzamy przedimkiem określonym, np. a Villám (Błyskawica), a Bodri.
- Przed nazwami krajów i miast, występującymi bez przydawki, nie stawiamy przedimka określonego, np. Lengyelország (Polska), Moszkva (Moskwa), Sándorfalva (wieś Sándorfalva).
- Przedimek określony stawiamy zawsze przed nazwami rzek, jezior, mórz i gór, jak również przed wszystkimi nazwami geograficznymi, poprzedzonymi przydawką, np. a Visztula (Wisła), a Balaton (jezioro Balaton), az Északi-tenger (Morze Północne),
a Mátra (góry Mátra), a napos Spanyolország (słoneczna Hiszpania), a szép Pécs (piękny Pécs). - Przedimek określony ma często wartość uogólniającą, np. A jó kutya mindig éber. (Dobry pies jest zawsze czujny.)
Poprawne użycie przedimka nieokreślonego:
Przedimek nieokreślony egy (jakiś, pewien) stosuje się w następujących wypadkach:
- jeżeli mamy na myśli jakąś jedną nieokreśloną osobę lub przedmiot, np. Olvasztam egy könyvet. (Czytałam/em jakąś książkę.),
Volt egyszer egy ember. (Był raz pewien człowiek.), Egy gyerek lépett be az ajtón. (Jakieś dziecko weszło do pokoju.); - w połączeniu z akcentowaną przydawką (między przydawką a wyrazem określonym przez przydawkę), np. kiváló egy ember (wybitny człowiek), szép egy könyv (piękna książka);
- przed nazwami osób używanymi w znaczeniu imion pospolitych, np. Egy Ady veszett el benne. (Zginął z nim człowiek na miarę Adyego.);
- przed wyrazami oznaczającymi bliżej nieokreśloną miarę, ilość itp., np. Alszom egy keveset. (Prześpię się trochę.), Írok egy pár sort. (Napiszę kilka słów.).
