Obrona Przebraża
Z Wikipedii
Współrzędne: 50°34'12" N 25°21'0" E
Przebraże również Przebrodź, Przebródź, ukr. Пшебраже lub Пребраже, obecnie Ґайове - dawna polska kolonia, należąca do gromady Trościaniec (dawn. Trostieniec, ukr. Тростянець), w powiecie łuckim, woj. wołyńskim (do 17 września 1939). Wieś jako kolonia została założona w roku 1864, po uwłaszczeniu chłopów przez carat. W okresie od kwietnia 1943 do wkroczenia na te tereny Armii Czerwonej w 1944 roku ośrodek samoobrony i nasilonych walk polsko-ukraińskich.
Spis treści |
[edytuj] Położenie
Wieś położona ok. 10 km na południe od Trościańca, 25 km na północny-wschód od Łucka. Graniczyła od zachodu ze Starą Czołnicą, od południowego zachodu z z Jezierami (Ozierami), od północy z Mostami, od wschodu z Majdanem Jezierskim (Ozierańskim) i Chołopinami. Teren podmokły, urozmaicony licznymi torfowiskami, od południowego-wschodu Błotami Warchańskimi. Na zachód od wsi przepływa rzeka Konopielka (Konopla). Wokół rozciągają się lasy.
[edytuj] Fala zbrodni nacjonalistów
W okresie tzw. rzezi wołyńskiej fala mordów dokonywanych na ludności polskiej stopniowo przesuwała się ze wschodu na zachód. W maju 1943 bandy UPA wymordowały ludność 68 polskich wsi, spalone zostały wszystkie dwory szlacheckie w powiecie kowelskim. W czerwcu dokonano napadów na 78 wsi. Działająca na terenie Wołynia Armia Krajowa została zaskoczona rozwojem wypadków i była zupełnie bezsilna. Okręg Wołyń, podporządkowany bezpośrednio Komendzie Głównej AK, posiadał budowę szkieletową, prawie bez oddziałów partyzanckich w terenie. Te ostatnie powstawały samorzutnie w roku 1943 na bazie samoobron takich miejscowości, jak Rożyszcze, Antonówka, Rafałówka, Bielin, Sienkiewiczówka i Przebraże. Efektem tej akcji było powstanie, w roku 1944 27. Wołyńskiej Dywizji AK.
[edytuj] Przygotowania do obrony
W Przebrażu schroniło się ponad 18 000 uciekinierów (mężczyzn, kobiet i dzieci) z okolicznych wsi i kolonii. Dzięki sprawnej organizacji powstała w miejscu silna, uzbrojona w tajemnicy przed ukraińskimi nacjonalistami samoobrona polska[1] zdolna podjąć walkę z siłami UPA-OUN, liczącymi ponad 10 000 ludzi. Oddział polskiej samoobrony pod dowództwem Henryka Cybulskiego ps. Harry współpracujący z inspektoratem AK z Kiwerc, a lawirujący pomiędzy partyzantką radziecką oraz Niemcami, za zgodą których uzbrojono oddziały polskie w celu jak to określono "dla obrony ludności przed bandami leśnymi"[2], składał się początkowo z czterech plutonów, które z czasem rozrosły się do czterech kompanii.
Linię obrony obszaru, który prócz Przebraża obejmował siedem wiosek (kolonii) obwiedziono okopami wzmocnionymi gniazdami karabinów maszynowych i zasiekami z drutu kolczastego. Południową, nie ufortyfikowaną stronę, ubezpieczały umocnione punkty oporu w Rafałówce i Komarówce oraz bagna. Łącznie na całym obszarze samoobrony znalazło schronienie blisko 28 000 ludzi, w tym ponad 3000 mieszkańców miejscowości Kołki.
W Przebrażu powstała rusznikarnia, gdzie produkowano pistolety maszynowe Sten i naprawiano uszkodzoną, często zdobyczną broń.
[edytuj] Walki obronno-zaczepne
Pierwszy atak na okolicę Przebraża nastąpił 5 lipca 1943. Kilkakrotnie banderowskie oddziały ponawiały uderzenia, paląc jednocześnie okoliczne wioski - Majdan Jezierski, Dermanka, Budy, Huta, Marianówka, Dobra. Po pierwszym zaskoczeniu obrońcy zdołali się zmobilizować i odeprzeć szturm, poległo jednak kilkuset mieszkańców napadniętych miejscowości.
12 lipca 1943 r. Henryk Cybulski na czele sił Przebraża przeprowadził udany atak uprzedający na szkołę kadr UPA w pobliskiej wsi Trościaniec, zakończony zniszczeniem szkoły i rozproszeniem oddziałów UPA.
Jednocześnie, jak pisał Henryk Cybulski w swych wspomnieniach, trwała "walka o zboże". Ponieważ obrońcy zdawali sobie sprawę, że nie będą w stanie wyżywić tak wielkiej rzeszy uchodźców, postanowili zebrać zboże ze wszystkich okolicznych pól. Codziennie - w lipcu i sierpniu - zespoły żniwiarzy osłaniane przez zbrojne patrole prowadziły prace w polu, przy czym często dochodziło do potyczek. 31 lipca większe zgrupowanie UPA dokonało ataku na żniwiarzy, ale i ono zostało odparte.
31 sierpnia 1943 roku połączone siły ukraińskie (w tym 4-tysięczne zgrupowanie lwowskie), wsparte ogniem artylerii, rozpoczęły zmasowany szturm od południa. Obrońcy poprosili o pomoc liczący 107 ludzi oddział partyzancki AK "Łuna" podporucznika "Drzazgi"[3] i samoobronę Rafałówki, a zainstalowana w Przebrażu radiostacja sowiecka (teraz sama zagrożona) wezwała własna partyzantkę operującą w okolicznych lasach[4]. Jednocześnie przez Błota Warchańskie w kierunku na Hermanówkę przekradła się wydzielona, doborowa grupa obrońców Przebraża złożona z 120 ludzi, wzmocniona 30 osobowym oddziałem zwiadu konnego Przebraża. Banderowcy, zaatakowani nagle od tyłu, musieli odstąpić ponosząc przy tym znaczne straty.
[edytuj] Zakończenie działań
Polacy broniąc się skutecznie przed kolejnymi atakami, doczekali się wyzwolenia dopiero w końcu stycznia 1944 roku. Wieś nigdy nie została zdobyta przez upowców. W roku 1945 zarówno stali mieszkańcy Przebraża, jak i uchodźcy, zmuszeni zostali do wyjazdu na teren PRL-u w ramach tzw. repatriacji. Lokalne władze ukraińskie dokonały zmiany nazwy miejscowości.
W roku 2004 uporządkowano na terenie tej byłej osady polski cmentarz i mogiły.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Literatura
- Henryk Cybulski, Czerwone noce ["O powstaniu i przetrwaniu organizacji samoobrony ludności polskiej we wsi Przebraże na Wołyniu w latach 1943-1944"]. Wyd. I, MON, Warszawa 1967, ss. 377. (Kolejne wydania: II - 1969, III - 1974, IV - 1977, V - 1990) Wołyń - Przebraże i okolice, pow. Łucki i Horochowski (Kisielin)
- Władysław Filar, Przebraże bastion polskiej samoobrony na Wołyniu. Bitwy i akcje. Wyd. Rytm, Warszawa 2007, ss. 128. Seria: Biblioteka Armii Krajowej, ISBN 978-83-7399-254-2
- Grzegorz Motyka, Ukraińska partyzantka 1942-1960. Rytm Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2006. ISBN 83-7399-163-8. Przebraże: strony 328-329, 339, 349.
- Władysław Siemaszko, Ewa Siemaszko, "Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939-1945", Wydane przy pomocy finansowej Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2000, stron 1433, ilustrowana, źródła, ISBN 83-87689-34-3. Przebraże: strony 554, 557-558, 588, 593, 624, 647-649, 656-657, 1047-1049, 1051, 1055, 1065, 1067-1070, 1073, 1085, 1186, 1189, 1191-1195, 1197-11999, 1226,
- Józef Sobiesiak, Przebraże. Wyd. MON. Warszawa 1969 r. Wyd. I,. Wyd. II, 1971. (Wołyń)
- Filip Ożarowski, Gdy płonął Wołyń, Chicago 1996, ISBN 0-9655488-0-5
- Apoloniusz Zawilski, Polskie fronty 1918-1945, T. 1, Warszawa 1997, ISBN 83-86857-23-4
Przypisy
- ↑ Uzbrojenie stanowiło kilkanaście cekaemów i erkaemów, dwa działa wymontowane z wraków czołgów (umieszczone na wózkach) i 6 moździerzy z 72 pociskami.
- ↑ Wydanie zezwolenia na posiadanie 15 sztuk broni uzyskano od Kreislandwirta z Kiwerców po rzezi ludności wioski Ostrów
- ↑ Jan Rerutko.
- ↑ Henryk Cybulski pisał, że dokonał tego łącznik z Przebraża, który przedostał się przez bagna na południe od Przebraża.
