Mazury

Z Wikipedii

Mazury (Mazowsze Północne, Mazowsze Pruskie, niem. Masuren) - kraina historyczno-etnograficzna w Polsce północno-wschodniej. Geograficznie jest częścią Pojezierza Mazurskiego i Pojezierza Iławskiego, administracyjnie wchodzi w skład województwa warmińsko-mazurskiego.

Krajobraz został ukształtowany przez ostatnie zlodowacenie około 14000-15000 lat temu. Z tego okresu pochodzi, znaleziony w okolicach Giżycka, fragment rogu renifera. Teren jest pagórkowaty, z jeziorami, rzekami i strumieniami. Powierzchnię pokrywają lasy (około 30%). W części północnej przeważają Grądy, część południowa zdominowana jest przez bory sosnowe i mieszane.

Spis treści 1 Etymologia nazwy 1.1 W skład Mazur wchodzą 2 Historia 2.1 Początki osadnictwa 2.2 Kurchany 2.3 Święty Wojciech 2.4 Zakon krzyżacki 2.5 Napływ osadników XIV - XVIII 2.6 XIX wiek 2.7 I Wojna Światowa 2.7.1 II Wojna Światowa 2.7.2 Okres powojenny 2.7.3 Demografia po II Wojnie Światowej 2.8 Mazury a Warmia 2.9 Architektura mazurskiej wsi 2.9.1 Charakterystyczne elementy krajobrazu 3 Turystyka 3.1 Ważniejsze zabytki 3.2 Jeziora i cieki wodne 3.3 Pisarze i poeci związani z Mazurami 3.4 Osoby zaangażowane w budzenie polskiej świadomości narodowej wśród Mazurów 3.5 Ważniejsze daty w historii Mazur 4 Zobacz też 5 Przypisy

[edytuj] Etymologia nazwy

Nazwę Mazury wprowadziły władze pruskie w XIX wieku. Rzeczownik Mazur pochodzi od przedrostka maz- (brudzić, smolić, mazać do którego dodano przyrostek -ur. Wyraz ten znany był od XV wieku. Mazury stanowią liczbę mnogą.^[1]
Nazwa Mazury podobnie jak Mazowsze pochodzi od słowa maź, które oznaczało smołę i dziegć, pochodzi od zamieszkujących tutejsze lasy smolarzy.
Tereny Mazur rezydowała głównie ludność wyznania ewangelickiego, posługująca się językiem polskim. Uprzednio tereny te nazywano polskimi powiatami, a ludność polskimi Prusakami. W XIX wieku pojawiały się nazwy Mazury Pruskie lub Mazowsze Pruskie.^[2]

[edytuj] W skład Mazur wchodzą

• Gmina Braniewo - wschodnia część,
• Gmina Lelkowo,
• Powiat bartoszycki,
• Powiat kętrzyński (bez gminy Reszel),
• Powiat giżycki,
• Powiat olecko-gołdapski,
• Powiat ełcki,
• Powiat piski,
• Powiat mrągowski,
• Powiat szczycieński,
• Powiat węgorzewski,
• Powiat nidzicki,
• Gmina Działdowo
• Gmina Iłowo-Osada
• Powiat ostródzki

[edytuj] Historia

[edytuj] Początki osadnictwa

Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą sprzed 15 tys. lat. Odkryto tu ślady kultury łużyckiej XIII-V w. p.n.e. Później pojawili się Prabałtowie VI-V w. p.n.e. a po nich plemiona germańskie wraz z kulturą wielbarską.

O zamieszzkujących Prusy plemionach dowiadujemy się z prac kronikarza krzyżackiego Piotra Dusburga W latach wczesnego średniowiecza tereny Mazur zamieszkiwały plemiona Pomezanów, Pogezanów, Warmów, Natangów, Galindów, Sasinów, Jaćwingów (Sudowia, Jaćwierz), Bartów, Sambów, Nadrowów, Skalowów. Plemiona te nigdy nie utworzyły jednolitego państwa co ułatwiło ich podbój przez Zakon krzyżacki.

Kupców do tej krainy przyciągał od wieków bursztyn. ^[3]

Pierwsze zapiski o Prusach pojawiają się w relacjach podróżników rzymskich, wspominających o siedzibach Estów (Prusów), Galindów i Sudinów.

[edytuj] Kurchany

Około VI wieku p.n.e. na terenach Półwyspu Sambijskiego i Mazur wykształca się z grup osadniczych kultura kurhanów zachodniobałtyckich. Śladami ich istnienia są pozostałości wznoszonych na wzniesieniach niewielkich kurchanów z warstwą ciałopalną pod nasypem. Przestrzeń kurchanu ograniczają kamienne kręgi oddzielające przestrzeń sacrum. Jednocześnie wyznaczają horyzont świata zmarłych. Kamienno-ziemne nasypy bronią wejścia do miejsca pochówku.

W dorzeczu Pregoły, w Nadrowii , w miejscowości Romowe, jak uważają niektórzy badacze, mieścił się najważniejszy pruski ośrodek religijny. Zamieszkiwał tam kapłan Kriwe, którego Dusburg w swojej kronice nazywa Pruskim papieżem.

[edytuj] Święty Wojciech

23 kwietnia 997 w okolicy pruskiego grodu granicznego Chollin (na południowych brzegach jeziora Drużno) - uderzony toporem lub włócznią w serce ginie Święty Wojciech - Prusa imieniem Sicco, który - wg żywotów świętych - miał wcześniej stracić w walkach z Polakami brata. Ciału odcięto głowę i nabito na pal wyrazem hańby.

[edytuj] Zakon krzyżacki

Z początkiem XIII wieku książęta: Władysław Odonic, Konrad mazowiecki, Mściwój I (książę gdański), Leszek Biały (książę krakowski) Henryk Brodaty (książę śląski), rozpoczynają akcję chrystianizacyjną na terenach Prus.

W 1233 r. rozpoczyna sie podbój Prus. Wzięli w nim udział rycerze z Polski, Czech a także krajów europy zachodniej. Prusowie zorganizowali nieudane powstanie i w 1283 roku ich tereny zostały opanowane.
Papież Innocenty IV w 1243 r. wydzielił diecezje: sambijską, chełmińską i pomezańską - w których panowanie sprawowali Krzyżacy oraz diecezję warmińską pod zarządem Biskupa Warmińskiego.
Był to moment podziału terytoriów Prusów na Warmię i Mazury.

14 marca 1440 r. w Kwidzynie powstaje Związek Pruski - konfederacja szlachty i miast pruskich skierowana przeciw Krzyżakom.

[edytuj] Napływ osadników XIV - XVIII

Od XIV w. rozpoczyna się napływ osadników z Polski, Niemiec, Litwy. W XV w. Prusowie stanowili połowę mieszkańców tych terenów. Powoli mieszali się z ludnością osadniczą. Jeszcze XVI w. wygłaszano kazania w ich języku. W XVIII wieku nadeszła kolejna fala osadnictwa. Do regionu przybywali Szwajcarzy, Niemcy, Szkoci i Francuzi. W roku 1724 Fryderyk Wilhelm wydał zarządzenie zabraniające osiedlania się tu Polaków i Litwinów. Mimo prześladowań największą grupę stanowili ciągle osadnicy z Mazowsza. To właśnie ta grupa narodowościowa stworzyła społeczność, którą możemy obecnie nazywać Mazurami; dała także początek nazwie regionu.^[4]

[edytuj] XIX wiek

Z początkiem XIX w. przez Mazury przetaczają się wojska rosyjskie i napoleońskie. Żołnierze obu stron grabią mieszkańców, niszczą wiele miejscowości. Po nich przychodzą klęski głodu i nieurodzaju.
W 1831 r. Mazury opanowała epidemia cholery. Zginęło około 15000 osób.

W wyniku wygranych (z Francją, Danią, Austrią) wojen, w drugiej połowie XIX wieku, a także powstania Cesarstwa Niemieckiego następuje ożywiony rozwój dróg, budowa linii kolejowych, kanałów łączących jeziora. Rozkwita przemysł i rolnictwo.^[5]

[edytuj] I Wojna Światowa

Powstanie II Rzeczypospolitej i klęska Prus zapoczątkowały spór o przynależność Mazur. Na Warmii, Mazurach i Powiślu przeprowadzono plebiscyt mający określić przynależność tych ziem. Wyniki głosowania były dla Polski niekorzystne - 97% ludności opowiedziało się za przyłączeniem Mazur do Niemiec.

[edytuj] II Wojna Światowa

Z początkiem lat 30 organizacje hitlerowskie na Mazurach uzyskują silne poparcie. Rządy NSDAP doprowadziły do zaniku bezrobocia, zdynamizowały rozwój gospodarczy. Poprawił się stan zamożności mieszkańców. Mazurzy otrzymali pełne prawa obywateli III Rzeszy.

Wybuch wojny stał się początkiem eksterminacji polskich działaczy. Zakazany był druk książek religijnych w języku polskim. Polskie szkoły zostały zamknięte. 10 tysięcy miejscowości zmieniło nazwy na niemieckie.

W 1941 roku pod Kętrzynem wojska hitlerowskie wybudowały tajną bazę Hitlera - Wilczy Szaniec. Bazy wojskowe w Mamerkach i Pozedrzu.
20 lipca 1944 roku w Gierłoży doszło do nieudanego zamachu na Adolfa Hitlera.

Jesienią 1944 roku rozpoczęła się ofensywa wojsk III Frontu Białoruskiego i II Frontu Białoruskiego. Rosjanie wkraczają na teren Mazur. Na rozkaz Ericha Kocha rozpoczyna się ewakuacja cywilów. Ludzie zamarzają na drogach i toną w jeziorach. W prawdopodobnie największej tragedii morskiej w dziejach ludzkości około 10000 ewakuowanych ginie po storpedowaniu przez radziecki okręt podwodny statku Wilhelm Gustloff.^[6]

W trakcie ofensywy Armii Czerwonej Mazury zostały zniszczone. Żołnierze sovieccy palili i plądrowali miasta i okolice. Miejscową ludność - Mazurów - traktowano jak Niemców. Byli wywożeni w głąb ZSRR, zabijani, odbierano im majątek.
W gruzach legły m.in.: Ełk, Szczytno, Olsztynek, Nidzica, Działdowo; wiele mniejszych miejscowości i wsi.

[edytuj] Okres powojenny

Po II Wojnie Światowej decyzją podjętą na konferencji w Teheranie i ostatecznie w Poczdamie Mazury weszły w skład państwa polskiego. Wytyczenie granic nastąpiło 16 sierpnia 1945 roku. Terytorium Prus Wschodnich podzielone zostały na części północną - którą wcielono do Związku radzieckiego i południową - która znalazła się w granicach Polski.

Akcja wysiedleńcza Mazurów trwała do 1950 roku i objęła 72.000 osób. Kolejne fala emigracji to rok 1956 kiedy z Mazur wyjechało 30% autochtonów. W 1975 roku, na podstawie porozumienia polsko-niemieckiego wyjechało dalszych 50.000 osób. W Latach powojennych na teren Mazur napływali osadnicy, głównie z terenów zabużańskich a także Polski centralnej.

Autochtoniczna ludność mazurska była bardzo źle traktowana przez ludność napływową. Uważano ich za Niemców. Po wojnie grasowały tu bandy rabunkowe. Także terenowi przedstawiciele polskich władz, w stosunku do ludności mazurskiej, działali bezprawnie. ^[7]

W roku 1947, w ramach Akcji Wisła, na teren Warmii i Mazur, przymusowo przesiedlono Ukraińców z Podkarpacia. ^[8]

[edytuj] Demografia po II Wojnie Światowej

Po II wojnie światowej na Warmii i Mazurach można było wyodrębnić następujące grupy ludności:^{[potrzebne źródło]}

1. Ludność dawnych Prus Wschodnich. (Ludność niemiecka)

   1945 r. - 431 tys.

   1948 r. - 5,8 tys.

2. Mazurzy - 1950 r. - 80 tys.
3. Warmiacy - 1950 r.- 40 tys. do tej grupy można zaliczyć potomków starowierców. Cała autochtoniczna grupa stanowiła w r. 1950 18,5 % mieszkańców ówczesnego woj. olsztyńskiego.
4. osadnicy z Polski centralnej (46% ogółu mieszkańców)
5. wysiedleńcy z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej (26% mieszkańców woj. olsztyńskiego).
6. Ukraińcy wysiedleni w ramach Akcji Wisła (7,5% ogółu mieszkańców w 1948r.)
7. Białorusini, Litwini, Romowie, Żydzi, Rosjanie, reemigranci z krajów Europy Zachodniej (2% obywateli w r. 1950).

[edytuj] Mazury a Warmia

[edytuj] Architektura mazurskiej wsi

Cechy wyróżniające budownictwo mazurskie przede wszystkim:

• Budynki drewniane w rzucie prostokątnym,
• Zabudowa z czerwonej cegły z dachami krytymi dachówką,
• Dach dwuspadzisty,
• Ściany wykonane z dobrego materiału,
• Drzwi wejściowe znajdują się w ścianie dłuższej,
• Zdobnictwo jest oszczędne.

Zdobione były drzwi, szczyty i okienne obramienia. Nowsze budynki mieszkalne często wyposażone są w ganki.^[9]

[edytuj] Charakterystyczne elementy krajobrazu

• Mazurskie cmentarze ewangelickie,
• Przydrożne aleje,
• Pałace oraz dwory z założeniami parkowo-ogrodowymi,
• obiekty dawnych linii kolejowych.^[10]
• Charakterystyczne dla regionu są pozostałości wczesnośredniowiecznych (XI-XII w.) posągów nagrobnych bądź

przedstawień bóstw pruskich plemion tzw Baby pruskie.

[edytuj] Turystyka

Walory turystyczne Mazur to przede wszystkim pagórkowate ukształtowanie terenu, ponad 1000 jezior, dziewicza przyroda, setki zabytków, gospodarstwa agroturystyczne, niski poziom uprzemysłowienia.

Sieć kanałów wodnych łączących liczne jeziora jest atrakcją dla żeglarzy i wodniaków.

• Swoje posiadłości mają tu polskie gwiazdy popkultury i ludzie biznesu.
• Mazury odwiedzane są chętnie przez turystów z Niemiec, Anglii, Czech, Rosji.
• Region to mieszanka kultur: polskiej, niemieckiej, litewskiej, ukraińskiej i rosyjskiej.

[edytuj] Ważniejsze zabytki

• Muzea etnograficzne w Olsztynku [2] i Węgorzewie [3],
• Zamki krzyżackie,
• Kanał Elbląski,
• Kwatera Hitlera Wilczy szaniec [4],
• Twierdza Boyen w Giżycku [5],
• Leśniczówka Gałczyńskiego: Pranie.

[edytuj] Jeziora i cieki wodne

Charakterystyczną cechą Mazur jest występowanie na ich terenie około 4.000 jezior i łączących je kanałów. Do największych należą:

• Śniardwy (pow,113,8 km²) -największe jezioro w Polsce,
• Hańcza - najgłębsze jezioro w Polsce (108,5 m) (Pojezierze Suwalskie),
• Jeziorak - najdłuższe jezioro w Polsce (27 km).

Wiele jezior jest połączonych kanałami żeglownymi (Kanał Augustowski, Kanał Elbląski). Popularny wśród żeglarzy jest Szlak Wielkich Jezior Mazurskich o długości 88 km.^[11]

[edytuj] Pisarze i poeci związani z Mazurami

• Ernst Wiechert - pisarz, piewca Mazur. urodzony pod Mrągowem
• Erwin Kruk -(ur. 4 maja 1941 w Dobrzyniu) – polski poeta, prozaik, eseista, pisarz, senator I kadencji,
• Zbigniew Nienacki. Ostatnie swoje lata życia spędził w Jerzwałdzie nad Jeziorakiem. Na tamtejszym cmentarzu znajduje się grób pisarza.^[12]
• Marcin Gerss współpracownik Przyjaciela Ludu Łeckiego, wydawanego w latach 1842-1845,
• Jan Marczówka nauczyciel ze Starych Juch.^[13]
• Krzysztofa Celestyn Mrongowiusz,
• Jan Karol Sembrzycki ur 1856 r. - redaktor pism dla ludności mazurskiej i folklorysta. Propagator i organizator Towarzystwa Czytelni Ludowych. Jeden z pierwszych polskich etnografów i folklorystów zajmujących się Mazurami.
• Michał Kajka^[14]
• Jan Luśtych,
• Tobiasz Stullich. ^[15]
• Gotfryd Bendziułła (Bendzulla) (ur. 1817 na Mazurach – zm. po 1892 r.) pisał korespondencje oraz wiersze do wydawnictw piętnujące akcję germanizacyjną. Propagator czytelnictwa,
• Donder Samuel (z. po 1914 r.) Działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych. Płodny poeta ludowy oraz korespondent Mazuraoraz Gazety Leckiej,
• Michał grodzki (ur. ok. 1682 r.) Autor pieśni Mór w Prusach w 1709 r. wydanej w Królewcu w 1711 r., a później zamieszczanej w kancjonałach.
• Fryderyk Leyk (ur. się 17.III. 1885 r. w Szczytnie – zm. 31.XII.1968 r.), -piszący pod pseudonimem Mirosław Różyńskipoeta, publicysta i pamiętnikarz i poeta. Wydawca wielu broszur w językach niemieckim i polskim dla Mazurów. W 1956 r. przyjęty Związku Literatów Polskich, odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
• Karol Małłek (ur. 18.III.1898 r. w Brodowie, zmarł 28.VIII.1969 r.) folklorysta, pisarz i publicysta. współpracownik Gazety Mazurskiej.Autor Jutrzni mazurskiej na Gody, Mazurskiego śpiewnika regionalnego, Wesela mazurskiego, Jest dąb nad Mukrem, Opowieści znad mazurskiego Gangesu, O dawnych zwyczajach ludowych, Interludium mazurskiego i kilku innych.^[16]

[edytuj] Osoby zaangażowane w budzenie polskiej świadomości narodowej wśród Mazurów

• Gustaw Leyding urodzony 8 sierpnia 1899 r. w Labuszewie (niem:Hazębark, Haasenberg) w powiecie szczycieńskim. W okresie międzywojennym razem z ojcem Gustawem (seniorem)pracował nad tworzeniem polskiej świadomości wśród Mazurów a także przyłączenie Mazur do Polski. W latach 1919–1920 członek Polskiej Rady Ludowej w powiecie szczycieńskim oraz Mazurskiego Związku Ludowego.^[17]

[edytuj] Ważniejsze daty w historii Mazur

• Około.890 - Do Truso przybywa angielski podróżnik Wulfstan.
• 23.04.997 - Z rąk Prusów ginie święty Wojciech.
• 09.03.1009 -Prusowie zabijają świętego Brunona z Kwerfurtu
• 1. 1226 - Konrad Mazowiecki proponuje Zakonowi misję podboju Prus.
• 1. 1230 - Papież Grzegorz IX udzielił zgodę na podbój Prus.
• 1242 - Powstanie Prusów przeciw Krzyżakom.
• 1. 29.07.1243 - Papież Innocenty IV wyznacza pruskie diecezje: chełmińską, pomezańską, warmińską, sambijską.
• 1249 - Koniec powstania Prusów. Podpisany został Układ w Dzierzgoniu.
• 1260-1273 - Rozpoczyna się drugie powstanie Prusów.
• 15.07.1410 - Wojska polski i litewskie zwyciężają krzyżaków pod Grunwaldem.
• 1454 - Stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo Zakonowi Krzyżackiemu.
• 1519-1521 - Wojna polsko-krzyżacka
• 1525 - Hołd lenny na rynku w Krakowie. Sekularyzacja Prus.
• 1544 - W Królewcu powstał uniwersytet.
• 1546 - Pierwsza na Mazurach szkoła średnia powstała w Ełku.
• 1611 - Polski Sejm oddaje Prusy w lenno elektorowi brandenburskiemu.
• 1626-1629 - Prusy cierpią w wojnie polsko-szwedzkiej.
• 1641 - w wARSZAWIE Ostatni hołd pruski w Warszawie.
• 1656 - Tatarzy spustoszyli południowe Mazury.
• 18.01.1701 - W Królewcu Fryderyk III, elektor brandenburski, koronuje się na psuskiego króla.
• 1708-1711 - W prusach szerzy sie zaraza.
• 1765-1772 - W krainie Wielkich Jezior Mazurskich powstają pierwsze satuczne kanały.
• 1806 - Kampania wojsk francuskich i polskich na Mazurach.
• 1807 - Bitwa pod Frydlądem i Iławką Pruską.
• 1831-1832 - Epidemia cholery pustoszy Prusy.
• 1845-1860 - Budowa Kanału Elbląskiego.
• 1853 - Powstaje pierwsza linia kolei żelaznej w Prusach. Królewiec uzyskuje połączenie przez Elbląg z Berlinem.
• 1871 - Prusy weszły w skład II Rzeszy Niemieckiej.
• 1873 - Zarządzeniem włądz wysofano język polski z nauczania w szkołach.
• 1. 1882 - Piórem Wojciecha Kętrzyńskiego ukazała się praca „O ludności polskiej w Prusiech..., wydana we Lwowie.
• 1920 - Przeprowadzone zostały plebiscyty na Warmii, Powiślu i Mazurach.
• 1928 - Ordynacja szkolna zezwoliła na zakładanie polskich szkół w Prusach Wschodnich.
• 4. 1943 - Konferencja w Teheranie przyznaje część Prus Wschodnich Polsce.
• 1945 - Armia Czerwona zajmuje Prusy Wschodnie.
• 1946 - uruchomiona została żegluga na Wielkich Jeziorach Mazurskich.
• 1999 - Kolejny podział administracyjny Polski z Warmii i Mazur tworzy nowe województwo warmińsko-mazurskie.
• 1999 - Powstał Uniwersytet Warmińsko-Mazurski z siedzibą w Olsztynie. ^[18]

[edytuj] Zobacz też

• Mazurski Park Krajobrazowy
• Pojezierze Mazurskie
• Prusy Wschodnie
• Puszcza Borecka
• Protestantyzm na Mazurach
• Warmia
• Wilczy Szaniec w Gierłoży
• Mazurska Partia Ludowa

 To jest tylko zalążek artykułu związanego z województwem warmińsko-mazurskim, geografią, historią, turystyką i województwem podlaskim. Jeśli możesz, rozbuduj go.

Przypisy