Getto warszawskie
Z Wikipedii
Getto Warszawskie - getto dla ludności żydowskiej w Warszawie zorganizowane przez okupacyjne władze hitlerowskie w czasach II wojny światowej.
Do dzisiaj zachowały się prawdopodobnie tylko dwa krótkie kawałki muru getta. Znajdują się one w podwórku – pomiędzy posesjami przy ul. Siennej 55 i Złotej 62. Na ulicy Waliców zachował się fragment ściany dawnego budynku browaru (Waliców 11a), który był domem granicznym getta.
Spis treści |
[edytuj] Powstanie getta
Getto warszawskie zostało utworzone przez okupacyjne władze hitlerowskie 2 października 1940. W tym dniu szef dystryktu Fischer podpisał oficjalne zarządzenie o utworzeniu getta wraz z załącznikiem wymieniającym ulice graniczne "dzielnicy żydowskiej".
[edytuj] Teren getta w Warszawie
Getto powstało na wydzielonym, otoczonym murem od reszty miasta terenie o powierzchni ok. 2,6 km². Granice getta w pierwszym okresie przebiegały ulicami: Wielka (obecnie miejsce po niej zajęte jest przez Pałac Kultury i Nauki), Bagno, pl. Grzybowski, Rynkowa, Zimna, Elektoralna, pl. Bankowy, Tłomackie (obecnie odcinek al. Solidarności), Przejazd, Ogród Krasińskich, Freta, Sapieżyńska, Konwiktorska, Stawki, Okopowa, Towarowa, Srebrna i Złota. Później obszar getta był pomniejszany.
Dzielnica dzieliła się na tzw. duże i małe getto. Jedynym ich połączeniem był wąski przesmyk skrzyżowania Żelaznej z Chłodną. Od momentu utworzenia granicy getta środkiem ul. Żelaznej duże i małe getto łączył drewniany wiadukt (uruchomiony 26. stycznia 1942, według innych źródeł 16 lutego 1942 lub 26 kwietnia 1942) przeprowadzony nad ulicą Chłodną wzdłuż Żelaznej. Wysoka na dwa piętra konstrukcja, do której z każdej strony prowadziły pięćdziesięciostopniowe schody, była największą z czterech pieszych przepraw mostowych, jakie powstały na terenie getta. Ze swoistym, gettowym humorem Żydzi nazwali to przejście "Mostem Westchnień". Ruch kołowy pomiędzy dużym a małym gettem odbywał się wąskim pasem wschodniej jezdni Żelaznej. Komunikację na skrzyzowaniu z Chłodną regulowały dwie bramy otwierane przemiennie tak, aby raz puścić jadących pomiędzy dwoma częściami getta a raz ruch "aryjski" ulicą Chłodną. Miejsce to, ze względu na wielki ruch i ciasnotę wąskiego przesmyku nazywano "Dardanelami" lub (ze względu na bestialstwo wart niemieckich i SS-manów z narożnej Nordwache) "Scyllą i Charybdą".
[edytuj] Warunki życia w getcie
W styczniu 1941 roku zamknięto w nim ok. 400 tys. Żydów. Maksymalną liczbę ludności - ok. 460 tys. osiągnęło getto w marcu 1941. W getcie panowały bardzo ciężkie warunki życia [1] oraz terror. Śmiertelność była bardzo wysoka. Tylko w okresie od zamknięcia dzielnicy żydowskiej w październiku 1940 roku do połowy 1942 roku zginęła 1/4 mieszkańców getta.
Czarną sławą zapisała się ulica Karmelicka o niezwykłym natłoku ruchu pieszego i kołowego, nazywana przez mieszkańców getta "Gibraltarem" lub "Wąwozem Śmierci". Tędy codziennie przemieszczały się samochody SS do więzienia na Pawiaku i z Pawiaka do Alei Szucha, tu Niemcy maltretowali przechodzących Żydów a nawet strzelali do nich na oślep.
[edytuj] Akcje likwidacyjne
Pierwszą wielką akcję likwidacyjną getta rozpoczęto 22 lipca 1942. Zamknięto małe getto, wywożąc liczne transporty do obozów zagłady, głównie Treblinki. Do końca 1942 roku wywieziono ok. 300 000 mieszkańców getta.Na terenie getta 9 sierpnia wymordowano około 3 tysięcy Żydów.
Miejsce wywózki z getta nazywało się Umschlagplatz (plac przeładunkowy, służył pierwotnie do przeładowywania towarów przywożonych ze strony "aryjskiej" na środki transportowe getta) i mieściło przy dzisiejszej ulicy Stawki (u zbiegu z Dziką). Był to dość spory placyk przy bocznicy kolejowej. Aktualnie znajduje się tam Pomnik Umschlagplatz.
Po zakończeniu "akcji likwidacyjnej" teren dotychczasowego getta na południe od Leszna został włączony do "aryjskiej" części Warszawy. Na północ od ul. Leszno przeplatały się ze sobą tzw. tereny dzikie (gdzie nikt nie mógł mieszkać i poruszać się) oraz porozrzucane tereny getta szczątkowego - oddzielone od siebie kwartały budynków, w których mogli zamieszkać pozostali jeszcze w Warszawie Żydzi (było ich około 50-65 tysięcy), pracujący w tzw. szopach, czyli zakładach produkcyjnych na rzecz Niemiec (szop Hallmanna, szop Hoffmana, szop Oschmann-Leszczyński, szop Roehricha, szop szczotkarzy, szop Fritza Schultza, szop Karla Georga Schultza, szop Schillinga, szop Toebbensa, garbarnia Weiglego).
Do kolejnej akcji wysiedleńczej doszło w dniach 18-22 stycznia 1943 na rozkaz H. Himmlera, który w dniu 9 stycznia 1943 dokonał osobistej inspekcji terenów getta. Wywieziono wtedy do Treblinki około 6 tysięcy Żydów. Styczniowa akcja wywózki Żydów doprowadziła do pierwszego oporu. Bojowcy Mordechaja Anielewicza zaatakowali zbrojnie Niemców prowadzących kolumnę Żydów na Umschlagplatz. Do tego pierwszego starcia doszło na rogu ul. Niskiej i Zamenhofa.
[edytuj] Powstanie w getcie i jego zniszczenie
Nad ranem 19 kwietnia 1943 oddziały niemieckie dowodzone przez szefa warszawskiej SS i policji płk. Ferdynanda von Sammern-Frankenegga wkroczyły na teren getta z dwóch kierunków: Nalewkami i od skrzyżowania ul. Gęsiej z Zamenhofa. Celem akcji było dokonanie ostatecznej likwidacji getta. Wybuchło powstanie. Żydzi stawili niespodziewanie silny opór, zmuszając niemieckie oddziały do wycofania się. Dowództwo sił niemieckich objął gen. SS Jürgen Stroop. Walki trwały do ok. 15 maja. Przywódcą powstania był Mordechaj Anielewicz.
Po upadku powstania nastąpiła ostateczna eksterminacja mieszkańców getta i jego zniszczenie, nadzorowane przez generała SS Jürgena Stroopa.
[edytuj] Znane osoby przetrzymywane w getcie
- Maria Ajzensztadt - piosenkarka
- Mordechaj Anielewicz – jeden z dowódców powstania w Getcie Warszawskim z ramienia ŻOB
- Dawid Moryc Apfelbaum – jeden z dowódców powstania w Getcie Warszawskim z ramienia ŻZW
- Rachela Auerbach - pisarka, historyk, tłumaczka
- Majer Bałaban – historyk
- Halina Birenbaum - pisarka, poetka
- Abrasza Blum - działacz socjalistyczny
- Diana Blumenfeld - aktorka
- Luba Blum-Bielicka - pielęgniarka, odznaczona Medalem Florence Nightingale przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż
- Paula Braun - piosenkarka
- Icchak Cukierman – dowódca oddziałów żydowskich w powstaniu warszawskim
- Adam Czerniaków – polityk, działacz gospodarczy, oświatowy i społeczny, prezes Judenratu
- Janina David - angielska pisarka
- Abraham Cwi Dawidowicz – kompozytor
- Marek Edelman – jeden z przywódców powstania w Getcie Warszawskim z ramienia ŻOB
- Ignacy Falk - polityk Bundu
- Jehuda Feldwurm - pisarz, publicysta, działacz PPR
- Salo Fiszgrund - polityk Bundu
- Paweł Frenkel – jeden z dowódców powstania w Getcie Warszawskim z ramienia ŻZW
- Eliezer Geller – uczestnik powstania w Getcie Warszawskim
- Bronisław Geremek – historyk, mediewista, polityk, minister spraw zagranicznych RP w latach 1997-2000
- Israel Gutman – izraelski historyk, dyrektor Ośrodka Badawczo-Naukowego Yad Vashem
- Abe Gutnajer - marszand i antykwariusz
- Ludwik Hirszfeld - lekarz, bakteriolog i immunolog
- Jerzy Jurandot - znany autor piosenek i tekstów kabaretowych; po wojnie dyrektor teatru "Syrena"
- Icchak Kacenelson – poeta, dramaturg, tłumacz i pedagog
- Menachem Kipnis - popularyzator i znawca muzyki żydowskiej, dziennikarz, fotografik
- Michał Klepfisz – działacz sportowej organizacji żydowskiej Morgenstern, inżynier, uczestnik powstania w Getcie Warszawskim
- Janusz Korczak – pisarz i pedagog
- Roman Kramsztyk – malarz i grafik
- Józef Lewartowski – działacz socjalistyczny
- Izrael Lichtensztejn - działacz społeczny i pedagog
- Pola Lifszyc - działaczka Socjalistiszer Kinder-Farband
- Cywia Lubetkin – autorka wspomnień, uczestniczka powstania w Getcie Warszawskim
- Henryk Makower - lekarz, mikrobiolog
- Paweł Lew Marek - działacz anarchistyczny
- Helena Merenholc - psycholog dziecięcy, pedagog, reżyser radiowy
- Alfred Nossig – rzeźbiarz, pisarz, publicysta, działacz polityczny, zabity pod zarzutem kolaboracji
- Maurycy Orzech - polityk, jeden z liderów Bundu
- Boruch Pelc - organizator ruchu oporu w getcie
- Simon Pullman - dyrygent
- Marcel Reich-Ranicki – niemiecki krytyk literacki
- Emanuel Ringelblum – historyk
- Aleksander Ritterman - hotelarz
- Leon Rodal - dziennikarz, działacz rewizjonistyczny
- Gela Seksztajn - malarka
- Józef Andrzej Szeryński - funkcjonariusz policji, w getcie nadkomisarz Żydowskiej Służby Porządkowej
- Władysław Szlengel – poeta
- Władysław Szpilman – kompozytor i pianista
- Szymon Tenenbaum - entomolog
- Adolf Truskier - były senator II RP
- Jonas Turkow - aktor i dokumentalista
- Władysław Wajntraub - malarz, grafik, scenograf teatralny, krytyk sztuki
- Miriam Wattenberg – autorka pamiętników
- Dawid Wdowiński – neurolog i psychoanalityk
- Arie Wilner ps. Jurek – poeta, przedstawiciel ŻOB przy AK
- Andrzej Włast – poeta i tekściarz
- Juliusz Zweibaum - histolog, prof. Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Medycznej, członek PAN, założyciel i dziekan tajnego Wydziału Lekarskiego w Getcie Warszawskim (tzw. "Kursów Zweibauma")
- Michał Znicz – aktor
[edytuj] Zobacz też
- Fragmenty murów getta w Warszawie
- Josef Blösche
- getto łódzkie
- getto kieleckie
- getto krakowskie
- getto lwowskie
- powstanie w getcie warszawskim
- powstanie warszawskie
- "Rozmowy z katem" - książka Kazimierza Moczarskiego
- Jüdischer Ordnungsdienst
Przypisy
- ↑ Czesław Madajczyk "Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce" Warszawa 1970, t. I, s. 222. pisze : "W getcie spotykało się najwytworniejsze restauracje. Niewiarygodny wydaje się dziś komfort panujący wówczas w 'Palais de Dance' braci Frontów. Chleb był tu znacznie droższy niż w polskich dzielnicach, lecz wino tańsze. Wypada tylko powtórzyć 'uczta w czasie pomoru'. Taki stan rzeczy w getcie sprzyjał pożądanej przez okupanta dezintegracji społeczności żydowskiej, utrzymywał się wbrew bundowskiej prasie, żądającej zamknięcia sal tańca, burdelu i licznych klubów".
[edytuj] Linki zewnętrzne
- internetowa baza danych getta warszawskiego Obszerna, internetowa baza danych o warszawskim getcie prowadzona przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN
- plan getta warszawskiego baza zawiera również dokładną interaktywną mapę getta naniesioną na przedwojenny plan Warszawy
- Strona o gettach w Polsce
- Getto warszawskie (en)
- Strona internetowa o getcie warszawskim (en)
[edytuj] Bibliografia
- Bernard Goldstein. Five Years in the Warsaw Ghetto. Dolphin, Doubleday. New York, 1961
- Stefan Chaskielewicz. Ukrywałem się w Warszawie : styczeń 1943 - styczeń 1945 Kraków : "Znak", 1988. - 191, ISBN 83-7006-029-3
- Emanuel Ringelblum. "Kronika getta warszawskiego wrzesień 1939 - styczeń 1943". Warszawa 1988.
- H. Makower: "Pamiętnik z getta warszawskiego październik 1940-styczeń 1943", Wrocław 1987
- N. Davies: Powstanie '44 Wydawnicto Znak , Kraków 2004
- W. Bartoszewski, B. Brzeziński, L. Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939-1949 Państwowe Wydawnictwo Naukowe , Warszawa 1970
