Bearnés

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.

Aqueste article es un esbòs; lo cal completar. Podètz partejar vòstras coneissenças en lo modificant.

Lo bearnés o biarnés qu'ei lo nom dat a l'occitan parlat en Bearn. Qu'ei ua version deu gascon e era medisha que presenta variantas segon lo parçan bearnés qui la parla. Qu'ei estada emplegada coma lenga administrativa e juridica en Bearn e dens los país ligats dab eth : Reiaume de Navarra, Sola e Foish. En Bearn, lo son emplec oficau qu'entrè en concurréncia dab lo francés despuish la Reneishença e mei que mei a partir de l'Edicte d'integracion Bearn dens lo Reiaume de França (1620). Totun, lo bearnés que continuè d'estar emplegat dens lo actes oficiaus e legaus dinc a le Revolucion francesa, quan lo francés e vadó lenga oficiau.

[Modificar] Literatura e Istòria

Lo bearnés qu'apareish per escrit dab lo Fòrs d'Auloron compausat en 1080 devath mes deu quau non demòra pas sonque ua version deu sègle XIIIau, au medish temps donc qu'un aute famós texte juridic : la Carta de carniceria d'Ortès. A espart deus fòrs, d'aquesta administracion e canceleria en bearnés, quauques textes que son vaduts famós com la Declaracion d'independéncia de Bearn (en vertat ua repòsta provocactiva de Gaston Fèbus a Felip VI de Valois per díser que tienèva Bearn sonque de Diu e de la soa espada) e la letra deu Noste Enric, alavetz rei de França, a jurats de la Vath d'Aussau. A maugrat d'estar virada de cap a las letras fancesas, la Reforma, adoptada per la reina Joana de Labrit, qu'utilizè lo bearnés en bèth essajar d'evangelisar au mei lèu ; que li devèm lo Psalmes de David metut en rima bearnesa deu pastor Arnaut de Saleta. A la fin deu sègle XVIIau, Joan Enric de Fondevila que compausè òbras de teatre en alexandrins qui la mei famosa qu'ei La pastorala de paisan qui cerca mestièr au son hilh sens ne trabar au son grat. Quauques annadas arron, lo sègle XVIIIau que 'ns a legat l'anonim Sermon deu curé de Bideren e la cantas e poesias de Ciprian Desporrins qui son enqüera conegudas e cantadas uei lo dia en Bearn. Deu sègle XIXau, que cau mentàver lo poeta Auloronés Xavièr Navarròt que compausè poemas liric e politics. A la fin d'aqueth sègle, lo filològ Vastin Lespin que consacrèt recercas lexicograficas e eruditas a la lenga ; que li devem un diccionari e gramaticas. Lo Felibritge que prengó en Bearn lo nom d'Escole Gastoû Febus e un son majorau, l'escrivan Simin Palay, qu'escrivó un gran diccionari deu Bearnés e deu gascon moderne. L'ispanista, filològ e escrivan Joan de Boset, eth que redigí ua gramatica per l'ensenhament de la lenga dens las escòlas. Com en d'autes país occitans, lo bearnés que desapreishèva au cap de las annadas seishanta e setanta ; totun, las annadas uietanta que vedón l'espelida de las purmèras calandretas e de Ràdio País.

[Modificar] Caracteristicas

Emplec deus enonciatius d'un biais qui's pòt haut o baish resumir atau : que (efirmatiu), be (exclamatiu) e e (interrogatiu on afirmatiu dens ua subordonada).
Consevacion de la d intervocalica latina : véder (enlòc de véser), audir (enlòc d'ausir).
Utilizacion (com en Gasconha) de dus sitèms d'articles definit : lo/los, la/las com dens la plana e eth/era dens la montanha (com en Bigòrra e en Val d'Aran), dab senglas contracions (peu/per la - peth/pera eca)

[Modificar] Bibliografia

[Modificar] Diccionaris e gramaticas

Grosclaude, Miquèu. Guilhemjoan Patric. Narioo, Gilabert. Diccionnaire français occitan. Ortès : Per Noste, 2004.
Raimon, Pau - Lespin, Vastin. Dictionaire du Béarnais Ancian et Moderne.

[Modificar] Estudis de la lenga

Grosclaude, Miquèu. Le Béarn : témoignage sur mille ans d'histoire. Pau : Marpimoeuy, 1979.

[Modificar] Literatura

Joan Enric de Fondevila

Fondevila, Joan Enric de. Calvinisme de Bean Divisat en siex ecloges. C.E.P.B : Ortès, 2002.
Joan Enric de Fondevila. La pastorala deu paisan. Per Noste : Pau, 2001.