Hertogdom Gelre
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
|
||||
|
||||
| Kaart | ||||
|
|
||||
| Algemene gegevens | ||||
| Hoofdstad | (historisch) Geldern | |||
| Talen | (historisch) Middelnederlands, Nederlands | |||
| Religie(s) | Rooms-Katholicisme, Protestantisme | |||
| Regering | ||||
| Regeringsvorm | Hertogdom | |||
| Dynastie | Huis Gelre (1339-1371) Huis Gulik (1383-1423) Huis Egmond (1423-1473) Huis Bourgondië (1473-1493) Huis Gelre (1493-1538) Huis Gulik (1538-1543) Huis Habsburg (1543-1648) |
|||
| Staatshoofd | Hertog | |||
| Plv. Staatshoofd | Stadhouder | |||
Gelre is een streek en voormalig hertogdom in het Nederlands-Duitse grensgebied waar de grote rivieren Rijn, Waal, IJssel en Maas enigermate bij elkaar komen. In plaats van Gelre wordt als gevolg van r-metathesis ook vaak Gelder gezegd, de vorm die gebruikt wordt in woordafleidingen als Gelders en Gelderland.
Inhoud |
[bewerk] Geografie
Het historische hertogdom omvatte aanzienlijk meer dan de huidige provincie Gelderland in het huidige Nederland. Het omvatte een groot deel van het huidige Nederlands Noord-Limburg en strekte zich in het zuidoosten voor een kleiner gedeelte ook uit in de naburige, thans Duitse regio van de Nederrijn, namelijk bij de rivier de Niers.
[bewerk] Vier kwartieren
Gelre was verdeeld in vier kwartieren:
- het Kwartier van Nijmegen (tussen de Grote rivieren);
- het Kwartier van de Veluwe (ook wel: van Arnhem);
- het kwartier van Zutphen (het Graafschap Zutphen);
- en Opper-Gelre, welk laatste gebied meestal het Overkwartier van Gelre of Gelder wordt genoemd (naar het Duitse Oberquartier).
De eerste drie kwartieren waren gelegen in de huidige provincie Gelderland. Opper-Gelre omvatte het noordelijk deel van de huidige Nederlandse provincie Limburg, inclusief Venlo en Roermond, en het aangrenzende gebied in Duitsland rond het stadje Geldern, waaraan Gelre haar naam heeft te danken.
In de middeleeuwen was Gelre een zelfstandig en belangrijk hertogdom. De zelfstandigheid eindigde definitief in 1543. De noordelijke kwartieren (Neder-Gelre) aan de ene kant en het zuidelijke Opper-Gelre aan de andere kant vormden geografisch geen aaneengesloten geheel. Het Hertogdom Kleef vormde een wig tussen de noordelijke en de zuidelijke gebiedsdelen. Ook politiek gingen beide gewesten een gescheiden weg. Tijdens de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden vormde het noordelijke deel een van de zeven gewesten. Opper-Gelre was daarentegen deel van de Zuidelijke Nederlanden.
Het hertogdom en het daarmee verbonden Graafschap Zutphen omvatte enerzijds het gebied van de huidige provincie Gelderland en anderzijds het noorden van Limburg (met onder meer Venlo, Venray en Roermond), evenals het aangrenzende zuidelijk deel van de Duitse Kreis Kleef. In dit tweede landsdeel, en wel aan de huidige Duitse kant, lag ook de kleine stad Geldern, of in het Nederlands Gelre, Gelder, waarnaar het hertogdom Gelre en het latere Gelderland zijn genoemd. Ook in het huidige Noord-Brabant heeft Gelre bezittingen gehad, zoals het dorp Geldrop.
Het oorspronkelijke zuidelijke gebied lag gescheiden van het later verworven noordelijke, dat de huidige provincie Gelderland omvatte samen met Kleef en Emmerik. Het zuidelijke dat nu in Limburg en Noord-Rijnland-Westfalen ligt, werd sindsdien Opper-Gelre of Overkwartier genoemd. De andere gebieden zouden bijgevolg als Neder-Gelre aangeduid kunnen worden, maar die term is nooit in gebruik geweest.
[bewerk] Geschiedenis tot 1579
[bewerk] Frankische tijd
De streek rond Gelre werd oorspronkelijk bewoond door Germaanse stammen zoals de Bataven, en later door Franken. Onder de Franken was het een deel van het Koninkrijk Austrasië en vervolgens van het Frankische Rijk. Onder Karel de Grote is de thans Gelderse stad Nijmegen een palts geweest.
Na het uiteenvallen van het Frankische Rijk, bij de dood van Lodewijk de Vrome in 843, behoorde de streek tot het Hertogdom Lotharingen en pas na het Verdrag van Meerssen in 870 tot het Oost-Frankische Rijk, of later het Heilige Roomse Rijk
[bewerk] Graafschap
De oorsprong van de heerlijkheid ligt in drie plaatsen. Twee hiervan liggen bij de rivier de Niers, namelijk Geldern en Pont. Een derde, meer zuidelijk, is de stad Wassenberg aan de rivier de Roer. Hier ontving de eerste heer, Gerard van Antoing uit Henegouwen, in 1021 van keizer Hendrik II het land van Gelre. De eerste graaf is Gerard III van Wassenberg (1060-1129). Diens zoon, Gerard II (1090-1131) huwt Ermgard, dochter van Graaf Otto II van Zutphen, en verwerft zo het graafschap Zutphen. Zoon Hendrik I van Gelre (1117-1182) is de eerste graaf van Gelre en Zutphen. Diens zoon Otto I van Gelre (1150-1207) neemt deel aan de derde kruistocht. Geleidelijk breidt het Gelders gebied zich uit en in 1248 verwerft graaf Otto II wegens zijn hulp aan Rooms-Koning Willem II de rijksstad Nijmegen.
Gelre bestond toen uit vier kwartieren:
- Nijmegen, inclusief Betuwe, Tielerwaard, Bommelerwaard en Land van Maas en Waal,
- het Graafschap Zutphen,
- de Veluwe, en
- het Overkwartier of Opper-Gelre (de streek rond Venlo, Roermond en Geldern).
Aan de Gelderse gebiedsuitbreiding kwam onder Reinald I een einde met de Slag bij Woeringen in 1288. Reinald II huwde echter de zuster van Edward III, de koning van Engeland. Door diens bemiddeling wordt Gelre in 1339 door keizer Lodewijk van Beieren tot hertogdom verheven.
[bewerk] Hertogdom
[bewerk] Huis Gelre
Nadat Gelre een hertogdom was geworden, ontbrandde onder Reinald III de strijd tussen de Heeckerens, gesteund door Reinald, en de Bronckhorsten, gesteund door Reinalds broer Eduard. Bij de slag van 1361 wordt Reinald gevangen genomen en Eduard wordt hertog. Tien jaar later wordt Eduard vermoord, en wordt Reinald hersteld, maar deze sterft nog in hetzelfde jaar. Hiermee is het Huis Gelre uitgestorven.
[bewerk] Huis Gulik
Reinalds dochter Maria was getrouwd met de hertog van Gulik. Toen hertog Reinald III in 1371 stierf zonder mannelijke erfgenaam, volgde de Gelderse Successieoorlog. Deze leidde er in 1383 toe dat Maria's zoon Willem III van Gulik hertog werd. Vanaf 1393 was hij tevens hertog van Gulik. In 1402 stierf hij kinderloos en kwam Gelre in handen van zijn broer Reinald IV. Nadat ook deze kinderloos was gestorven in 1423, werden Gelre en Gulik weer gescheiden.
[bewerk] Huis Egmond
Edelen en steden erkenden een achterneef van Reinald, Arnold van Egmond als opvolger (1423-1465). Deze raakte verwikkeld in een strijd met zijn zoon Adolf. Hij werd op zijn slot in Grave overrompeld en in Buren gevangen gezet. Adolf nam het bewind over.
[bewerk] Bourgondisch
In 1473 kwam Gelre in handen van de Bourgondische hertog Karel de Stoute. Nadat deze in 1477 was overleden werd hij opgevolgd door zijn enige dochter Maria van Bourgondië. Zij huwde in hetzelfde jaar Maximiliaan I van Oostenrijk. Hun zoon Filips de Schone kreeg in 1482 Gelre in handen.
[bewerk] Weer zelfstandig
Tegen deze 'buitenlandse' overheersing bleef verzet bestaan en in 1493 werd Gelre weer zelfstandig. Onder Karel van Gelre verzette het hertogdom zich succesvol tegen de Habsburgse hegemonie in de Nederlanden.
[bewerk] Gelderse oorlogen
 Zie Gelderse Oorlogen voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
In 1502 raakte Gelre opnieuw verzeild in een conflict met het Hertogdom Bourgondië (dat later Habsburgs werd). Karel van Gelre slaagde er bijna in een rijk te stichten in de oostelijke helft van het huidige Nederland, maar de Bourgondische legers verhinderden dit en onderwierpen stukje bij beetje het Gelderse rijk in opbouw.
[bewerk] Weer Guliks
Na het overlijden van Karel van Gelre werd hertog Willem van Kleef en Gulik tevens hertog van Gelre. Ook hij verzette zich tegen de Habsburgse heerser Karel V, maar moest bij het Traktaat van Venlo in 1543 Gelre afstaan aan Karel V.
[bewerk] Habsburgs
Vanaf dat moment maakte Gelre deel uit van de Habsburgse Nederlanden.
[bewerk] Splitsingen
Als gevolg van de Tachtigjarige Oorlog werd Gelre gesplitst. De drie noordelijke kwartieren namen deel aan de Unie van Utrecht (1579) en gingen later als Gelderland deel uitmaken van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Het Overkwartier of Opper-Gelre bleef in Spaanse handen maar na de Vrede van Utrecht in 1713 werd ook dit gebied verder gesplitst:
- Pruisisch Overkwartier: het grootste deel met de hoofdstad Geldern kwam in handen van Pruisen;
- Staats Overkwartier: Venlo en omgeving kwam bij de Republiek en werd Staats-Opper-Gelre;
- Guliks Overkwartier: Erkelens ging naar het hertogdom Gulik;
- Oostenrijks Overkwartier: alleen Roermond en enkele omliggende gemeenten bleven onder het gezag van de Habsburgers, nu de Oostenrijkse tak, en werden Oostenrijks Gelre. (In 1790 was dit kleine Belgisch Gelre één van de stichtende leden van de Verenigde Nederlandse Staten).
Bij het Verdrag van Wenen van 1815 kwam het westelijk deel van Pruisisch Opper-Gelre weer bij het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, evenals Staats-Opper-Gelre (Venlo) en Oostenrijks Gelder (Roermond). Al deze delen van het vroegere Overkwartier gingen toen op in de grote provincie Limburg. De noordelijke kwartieren werden opnieuw de provincie Gelderland.
[bewerk] Zie ook
- Lijst van graven en hertogen van Gelre
- Geldern
- Geschiedenis van Gelderen
- Opper-Gelre
- Gulik (land)
- Wapenboek Gelre
- Zuid-Gelders (taal)
- Maas-Rijnlands
- Gelderse Plooierijen
[bewerk] Externe links
- kaart (16e eeuw)
- kaart (met de verdeling van het Overkwartier)
- Rechtsgeschiedenis van het Overkwartier
| Bourgondische Kreits |
|---|
|
Markgraafschap Antwerpen - Graafschap Artesië (tot 1678) - Hertogdom Brabant - Franche-Comté (tot 1678) - Heerlijkheid Friesland (tot 1579) - Hertogdom Gelre (noorden tot 1579) - Groningen (tot 1594) - Graafschap Henegouwen - Graafschap Holland (tot 1579) - Hertogdom Limburg - Hertogdom Luxemburg - Heerlijkheid Mechelen - Graafschap Namen - Heerlijkheid Overijssel (tot 1579) - Heerlijkheid Utrecht (tot 1579) - Graafschap Vlaanderen - Graafschap Zeeland (tot 1579) - Graafschap Zutphen (tot 1591) |
