Emmy Noether
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Amalie Emmy Noether (Erlangen (Duitsland), 23 maart 1882 – Bryn Mawr (Verenigde Staten), 14 april 1935) was een Duits wiskundige van Joodse afkomst.
Inhoud |
[bewerk] Vrouwen in de wiskunde
Hoewel de verhoudingen binnen de huidige generatie studenten het tegendeel bewijzen, wordt de wiskunde toch nog altijd gezien als een mannenwetenschap. Vrouwen en wiskunde wordt meestal gezien als een bijzondere combinatie. Zo vindt men het boek Men of Mathematics bij de afdeling wiskunde, het boek Women of Mathematics vindt men bij de sociale wetenschappen. Dit heeft natuurlijk te maken met het feit dat het vrouwen jarenlang zeer moeilijk is gemaakt wiskunde te bedrijven, laat staan dat ze een leidende rol konden spelen in de wiskunde. Er bestaan echter een paar uitzonderingen, zoals Sophie Germain, Sophia Kowaleskaya en vooral Emmy Noether, die met recht de grootste vrouwelijke wiskundige kan worden genoemd.
[bewerk] Biografie
[bewerk] Vader Max Noether
Emmy's vader Max Noether werd in 1844 in Mannheim geboren. Op zijn veertiende kreeg hij kinderverlamming, met als gevolg dat hij de rest van zijn leven aan één been gehandicapt zou blijven. Hij studeerde wiskunde aan de vermaarde universiteit van Heidelberg. Hij werkte nog enige jaren als privaatdocent in Heidelberg, voor hij in 1875 naar de universiteit van Erlangen, nabij Neurenberg in Beieren, ging om daar als assistent-professor te werken. In 1888 kreeg hij tenslotte een volledig professoraat. Hij was een van de leidende figuren binnen de algebraïsche meetkunde van die tijd; hij deed veel onderzoek naar invarianten van algebraïsche variëteiten onder de werking van birationale transformaties, voortbouwende op het werk van onder meer Bernhard Riemann en Luigi Cremona.
[bewerk] Jeugd
Emmy, of beter Amalie Emmy Noether, werd op 23 maart 1882 in Erlangen geboren. Ze was het eerste kind van Max en diens vrouw Ida Kaufman, beiden van joodse origine. Emmy zou nog drie broers krijgen: Alfred, Fritz en Gustav Robert. Van 1889 tot 1897 ging Emmy naar de Höhere Töchter Schule in Erlangen, alwaar ze naast rekenkunde ook Duits, Engels en Frans kreeg. Thuis leerde ze piano spelen, maar in tegenstelling tot haar moeder blonk ze hier niet in uit. Wel hield ze erg van dansen en verder was ze gek op feesten met de kinderen van haar vaders collega's. Na haar school besloot ze verder te leren voor lerares vreemde talen. Ze studeerde nog drie jaar Engels en Frans en in april 1900 deed ze met succes het Beiers staatsexamen voor beide talen, waarna ze mocht lesgeven op de Beierse meisjesscholen.
Voor ze als lerares aan de slag zou gaan, besloot Emmy echter wiskunde te gaan studeren. Dat was voor een vrouw in het Duitsland van 1900 geen gebruikelijke keuze: in de meeste andere Europese landen mochten vrouwen al enige decennia aan een universiteit studeren, maar in Duitsland moest je als vrouw per college van de hoogleraar toestemming krijgen om aanwezig te mogen zijn en deze toestemming werd lang niet altijd gegeven. Emmy mocht echter, wellicht dankzij de invloed van haar vader, colleges in Erlangen volgen. Haar examens moest ze echter aan het Realgymnasium te Neurenberg afleggen. In 1903 keerde ze terug naar Göttingen, waar ze les kreeg van beroemde wiskundigen als Hermann Minkowski, Felix Klein en David Hilbert.
[bewerk] Wetenschappelijke carrière
Het jaar erop keerde Noether echter weer terug naar Erlangen, omdat het daar nu voor vrouwelijke studenten mogelijk was geworden examens te doen. Drie jaar later, in 1907, studeerde ze af bij Paul Gordan met een doctoraalscriptie getiteld Über die Bildung des Formensystems der ternären biquadratischen Form. Gordan was een vriend van Max Noether en één van de grondleggers van de invariantentheorie, een vakgebied waarin Emmy Noether een vooraanstaande rol zou gaan spelen. Emmy Noether was zijn enige doctoraatstudent. Twee delen van haar doctoraalscriptie werden haar eerste twee publicaties.
Na haar afstuderen bleef Noether aan de universiteit van Erlangen werken. Ze ondersteunde haar vader, die steeds meer last van zijn lichamelijke gebreken begon te krijgen, en verving hem regelmatig bij colleges. Tijdens deze periode in Erlangen, deed ze ook veel onderzoek, met name onder invloed van Gordan, Hilbert en Fischer. Hiernaast begeleidde ze ook twee studenten met hun doctoraalscriptie.
In 1915, nadat haar moeder was overleden, ging Noether naar Göttingen. In Erlangen had ze al die tijd onbetaald gewerkt, maar in Göttingen probeerden Klein en Hilbert, de twee meest vooraanstaande wiskundigen in Göttingen, iets beters voor haar te regelen. Daartoe moest ze een voordracht houden, zodat ze aangesteld kon worden als privaatdocent. De universiteit stak daar echter een stokje voor: volgens een wet uit 1908 mochten vrouwen geen privaatdocent worden. Het waren vooral de filosofische en de historische faculteit die tegen Noethers aanstelling waren. Hilbert mengde zich in de discussie door te zeggen: "Ik zie niet in waarom het geslacht van iemand een argument is tegen haar aanstelling. We zijn hier tenslotte een universiteit en geen badhuis." Toch bleef Noether in Göttingen werken en lesgeven. De lessen die ze gaf, werden onder de naam van Hilbert gegeven. Dit was niet eens zover naast de waarheid: Noether en Hilbert werkten in deze periode veel samen en bovendien zou het nog jaren duren voor Noether zich had ontwikkeld tot de grote wiskundige die ze zou worden. In deze periode deed Noether ook enig onderzoek in de mathematische fysica, wat leidde tot de Stelling van Noether, die van belang bleek in de relativiteitstheorie.
Haar voornaamste onderzoek richtte zich echter op de algebra, die ze met zo'n abstractheid en algemeenheid aanpakte dat ze later de bijnaam 'grondlegger van de moderne abstracte algebra' kreeg. In een artikel uit 1921 bekeek ze een bepaalde ketenvoorwaarde van idealen, wat leidde tot de definitie van de Noetherse ring. Inmiddels had ze overigens toch een aanstelling als privaatdocent gekregen. Nadat de Eerste Wereldoorlog in 1918 was afgelopen, was er in Duitsland op politiek en maatschappelijk gebied veel veranderd, wat onder meer inhield dat de positie van vrouwen sterk verbeterd was, met als gevolg dat het voor vrouwen toegestaan was privaatdocent te worden.
In de loop van de jaren twintig van de 20e eeuw kreeg Noether steeds meer bekendheid binnen de wiskunde en er kwamen dan ook diverse buitenlandse wiskundigen naar Göttingen om haar te bezoeken. Eén van hen was Bartel van der Waerden, een 21-jarige Nederlander, die in Amsterdam onder Brouwer had gestudeerd en op diens aanraden in 1924 naar Göttingen ging om colleges bij Noether te volgen. Van der Waerden zou in 1931 zijn beroemde boek Moderne Algebra schrijven, dat grotendeels gebaseerd was op het werk van Noether en enkele van haar collega's, zoals Hilbert en Artin. In 1925 bracht Noether Kerstmis door in Blaricum in Nederland. Ze ontmoette daar Brouwer en raakte geïnteresseerd in de abstracte topologie. Ze maakte bij een topologische ruimte een rij Abelse groepen, die we nu homologiegroepen noemen. Volgens de Russische topoloog Pavel Alexandrov, die een jaar later Noethers collega in Göttingen zou worden, reageerde de wiskundige wereld aanvankelijk sceptisch, maar zag al gauw in dat de homologiegroepen veel interessante toepassingen hadden.
Vanaf het midden van de jaren twintig ontstond er in Göttingen een groep wiskundigen die ook buiten de wiskunde veel samen deden, zoals muziekavonden of bootexcursies. Vaak hadden ze lange discussies over zowel wiskundige als niet-wiskundige onderwerpen bij het zwembad van Fritz Klie. Naast Noether was Richard Courant, de directeur van de mathematische faculteit de belangrijkste persoon binnen de groep. Verder behoorden ook mensen als de topologen Alexandrov, Heinz Hopf en in een later stadium Hermann Weyl tot deze groep.
Noether was binnen deze groep een opvallend persoon en niet alleen doordat zij, naast de vrouw van Courant, de enige vrouw was. Ze was namelijk bepaald niet slank en had een erg luide stem. Ze was echter ook een zeer sociaal persoon en wist veel andere wiskundigen te stimuleren. Veel van haar eigen onderzoek werd gepubliceerd onder de naam van haar collega's en studenten.
[bewerk] Laatste jaren
In januari 1933 kwam Adolf Hitler aan de macht in Duitsland. Dit had al snel grote gevolgen voor de joodse medewerkers van de universiteiten. Sommigen, zoals Courant, werden ontslagen, anderen werd het lesgeven moeilijk gemaakt door pro-nazi studenten. Onder deze studenten was Werner Weber, die nota bene bij Noether was afgestudeerd. Zij meenden dat 'arische studenten arische wiskunde en geen joodse wiskunde' wilden. Noether, die niet in kwaad geloofde, probeerde de situatie te negeren en door te gaan met de wiskunde, maar in de zomer van 1933 werd haar aanstelling, net als die van alle andere joodse medewerkers, beëindigd.
Ze kreeg aanbiedingen van onder meer de universiteit van Oxford en die van Moskou, maar koos ervoor om naar Bryn Mawr College te gaan, een universiteit alleen voor vrouwen, in Pennsylvania in de Verenigde Staten. Dit was een totaal vreemde situatie voor Noether: niet alleen waren haar collega's en studenten allemaal vrouwen, maar voor het eerst had ze een officiële, vaste aanstelling. Dit in tegenstelling tot Göttingen, waar ze slechts 'buitengewoon assistent professor' was. De nieuwe situatie beviel Noether buitengewoon goed, want ze raakte zeer goed bevriend met een aantal van haar collega's uit Bryn Mawr.
In de zomer van 1934 keerde ze nog eenmaal terug naar Duitsland, waar ze ontdekte dat de situatie in Göttingen totaal was veranderd sinds haar vertrek een jaar eerder. Ook bezocht ze Artin in Berlijn. Met Artin maakte ze vaak lange wandelingen, tijdens welke Noether Artin haar wiskundige inzichten vertelde. Omdat Noether nogal snel praatte, moest ze het vaak meerdere keren uitleggen eer Artin het begreep. Niet lang nadat ze naar Amerika was teruggekeerd, werd ze lid van de American Mathematical Society en lector aan het wereldberoemde Institute for Advanced Study in Princeton.
In het voorjaar van 1935 werd bij Noether een tumor in de baarmoeder geconstateerd, waardoor ze dringend moest worden geopereerd. Op voorhand hadden de artsen gezegd dat er behoorlijk wat risico bij de operatie was, toen ze op 10 april was geopereerd herstelde ze aanvankelijk goed. Na een paar dagen ging het echter steeds slechter, totdat ze op de morgen van 14 april toch overleed.
De wiskundige wereld reageerde geschokt, vooral omdat Noether slechts een paar vrienden van haar ziekte had verteld. In het jaar erop verschenen diverse in memoriams van bijna al de grote wetenschappers van die periode, onder meer van Weyl, Einstein, Van der Waerden en Alexandrov.
[bewerk] Postuum erkenning
In de loop van de jaren zou Noether steeds meer erkenning krijgen voor haar werk als wiskundige, vele wetenschappelijke biografieën zouden van haar verschijnen. Hoewel het feit dat ze een vrouw was haar vaak heeft tegengewerkt, heeft dat haar postuum behoorlijk veel belangstelling opgeleverd.
| Bronnen, noten en/of referenties: |
|
