An t-Ath-Leasachadh
As a'Wikipedia
B’e an t-Ath-Leasachadh (Sa Bheurla an "Reformation" ) an t-àm nuair a chaidh beachdan agus teagasg nan eaglaisean Pròstanach a stèidheachadh agus iad a briseadh air falbh bhon an eaglais Caitligeach. Thoisich an gluasad Pròstanach le daoine ag iarraidh air atharraichean fhaicinn anns an Eaglais Caitligeach ann an taobh an Iar na Roinn Eòrpa. Thoisich an t-Ath Leasachadh ann an Sagsainn-Anhalt le Màrtainn Lùtair agus 95 argamaidean a chuir e air adhart ris an eaglais ann an cruth billeag-iarrtas a chaidh a stopadh air doras Eaglais na Caisteal ann an Wittenberg aig deireadh an Damhair sa bhliadhna 1517.
Clàr-innse |
[deasaich] Suidheachadh
[deasaich] Suidheachadh poileataigeach
An toiseach den 16mh linn bha Ìompaireachd Naomh Romanach nan Gearmailteach briste ann an mòran sgìrean beaga. Bha “Reichfürst” anns gach sgìre, duine uaisle a bha na uachdaran. Bha an t-Ìompairear Tearlach V a’ crochadh air a’ chùmhachd a bha aca. Ach bha Tearlach V trang anns an Spàinnt, anns an Olaind agus anns an Eadailt cuideachd, agus bha cogadh ann an aghaidh na Fraingich agus na Tuircich.
[deasaich] Suidheachadh sòisealta
Aig an aon àm thàinig tòrr atharrachaidhean:
- Teicnealos ùr, m.e: inneal clò-bhualadh aig Johannes Gutenberg
- Sealladh ùr air an t-saogal, m.e.: Thuirt Nicolaus Copernicus gu bheil a’ ghrian am meadhan den speur
- Beachdan ùra, m.e.: Bha William of Ockham den bheachd gu bheil inntinn saor aig gach neach air leth an àite lagha Dhia agus gum biodh e nas fheàrr nam biodh dealachadh eadar eaglais agus stàit ann.
[deasaich] Suidheachadh am broinn na h-eaglaise
Bha eagal air na daoine abhaisteach fon na ministearan agus na peanasan aca. Ach aig an aon àm chaidh a’ mhoraltachd anns an eaglais sìos. M. e. B’ urrainn do na easbaigean an dreuchd aca a cheannachd, neo fhuair iad i tro dhìleab. Mar sin bha feum aca ri airgead fhaighinn airson an doigh beatha comhfhurtail a chumail an àite cuideachadh a thoirt do na daoine bhochda. Mar sin bha sunnd aig na daoine an aghaidh na h-eaglaise.
Bha feum aig a’ Phàpa ri airgead fhaighinn cuideachd airson àrd-eaglais na Ròimhe ùr a thogail. Mar sin dh’ fhàs a’ mhalairt le litrichean-loghadh uabhasach cudthromach: B’ urrainnear litir-loghadh a cheannachd airson mathanas fhaighean airson na mearachdan a rinneadh. Bha ministearan a’ siubhal air feadh an dùthaich gan reic. Dh’fhàs iad ainmeil tron sanas: Ma bhios an t-airgead a’ gliogadaich anns a’ bhocsa, bidh an t-anam a’ leum às a’ phurgadair.
[deasaich] Bun-bheachdan Mhàrtainn Lùtair
B’ e sin an t-àm far an do sgrìobh Màrtainn Lùtair na 95 argamaidean mar deasbad diadhaireachd. Seo na bun-beachdan a bha aige:
- sola scriptura: Tha am Bìoball a-mhàin bonn a’ chreideamh Crìosdail.
- solus Christus: Tha an cùmhachd os cionn na luchd creideamh aig Dia a-mhàin.
- sola gratia: Dìreach tro thròcairean Dhè a-mhàin bidh na daoine sàbhailte.
- sola fide: Bidh na daoine barrantach tron chreideamh a-mhàin.
[deasaich] Buil
[deasaich] anns a’ Ghearmailt
Chaidh am foillseachadh thron chlò-bhualadh ùr gu math luath eadar a h-uile daoine. O chionn’s gun robh na daoine deiseil agus deònach airson ath-nuachaidh, chleachd iad na argamaidean Lùtair airson na h-eaglaise fhagail. Theich mòran manachan agus caileachan dhubha às na manachainnean cuideachd. Cha robh na Reichfürsten deonach airgead a phaigeadh don Phàpa tuilleadh. Mar sin chaidh iad uile ri cheile airson eaglais nuadh a’ steidheachadh ris an cante Eaglais Pròstanach. Thàinig an t-àinm bhon fhacal ghearmailteach „Protest“ a tha a’ ciallachadh casaid, gearan.
Ach bha an t- Ìompairear trang anns a’ chogadh an-aghaidh na Tuircich. Nuair a chunnaic e, dè bha a’ tachairt anns a' Ghearmailt, bha e ro anmoch. Bha cogadh ann eadar sgìrean Caitligeach agus sgìrean Pròstanach air feadh a’ Ghearmailt. O chionn’ s gun robh e a’ chrochadh na daoine uaisle, thàinig lagha ùr: „wessen Land, dessen Glaube “. B’ e sin a’ ciallachadh: Nan robh creideamh Pròstanach aig an duine uaisle, b’ fheudar a h-uile daoine anns an sgìre aige a bhith nan Pròstanach cuideachd. Ach b’ e sin an t-abhbhar airson „cogadh airson 30 bliadhna“ 100 bliadhna an-dèidh sin.
Gu mi-fhortunach chleachd Thomas Müntzer na beachdan Mhàrtainn Lùtair airson saorsachadh a thoirt do na tuthanaich. Rinn iad ùpraid ann an tòrr àiteachean, gus an robh an Bauernkrieg ann (cogadh-tuathanaich 1524-25).
[deasaich] anns an Roinn Eòrpa
Chleachd daoine eile na beachdan Lùtair airson eaglaisean ùra a’ stèidheachadh cuideachd, m.e. Huldrych Zwingli às an Eilbheis (Reformed Churches) neo Calvin às an Fhraing (Calvinism). Chaidh na Anglican Churches a stèidheachadh ann an Sasainn.
Mu dheireadh thall bha Council of Trent (1546-1563) anns an eaglais Caitligeach, le atharrachaidhean am broinn na h-eaglaise. Ach bha e ro anmoch. Bhon uair sin bha eaglais Caitligeach agus eaglais Pròstanach ann. B’e sin an t-àm, nuair a chaill an eaglais an cùmhachd os cionn na luchd-creideamh. Thòisich na stàitean air an eaglais fhagal.
