Angóla

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.

República de Angola
Poblacht Angóla

Bratach Armas
Mana: Virtus Unita Fortior
Amhrán náisiúnta: Angola Avante! Portaingéilis: "Angóla ar aghaidh!"
Príomhchathair	Luanda 8°50′ Thuaidh 13°20′ Thiar
An chathair is mó	Luanda
Teangacha oifigiúla	Portaingéilis
Rialtas Uachtarán Príomhaire	Daonlathas Ilpháirtíoch José Eduardo dos Santos Fernando Dias Dos Santos
Neamhspleáchas Dáta	ón Phortaingéil 11 Samhain 1975
Achar  • In iomlán  • Uisce (%)	1,246,700 km² (23ú) -
Daonra  • Meas. ó 2005  • Daonáireamh 1970  • Dlús	15,941,000 (61ú) 5,646,166 13/km² (199ú)
OTI (PCC)  • In iomlán  • An duine	Meas. ó 2003 U S$43,362,000,000 (82ú) US$2,813 (126ú)
Airgeadra	Kwanza (AOA)
Crios ama  • Samhradh (CSL)	+1 (UTC) +1 (UTC)
Fearann Idirlín	.ao
Glaochód	+244

Is tír san Afraic í Angóla, nó Poblacht Angóla go hoifigiúl (Portaingéilis: República de Angola). Is í Luanda an príomhchathair.

Clár ábhair 1 Stair 2 Tíreolaíocht 3 Eacnamaíocht 4 Cúrsaí Slándála 5 Tagairtaí

[athraigh] Stair

Is iar-choilíneach Portaingéileach í a bhfuair a neamhspleachas san bhliain 1975. Díreach ina dhiaidh sin thosaigh cogadh san tír idir trí grúpaí - UNITA (União Nacional para a Independência Total de Angola), an MPLA (Movimento Popular para a Libertação de Angola) agus an FNLA (Frente Nacional para Libertação de Angola). D'fhág na Portaingéileach an tír go tapaidh gan rialtais eile a chuir i bhfeidhm agus d'éirigh leis an MPLA rialtais a chruthú san príomhcathair díreach ina dhiaidh. D'iarr an FNLA agus UNITA ruaig a chuir ar an MPLA ach níor éirigh leo. Don céad dul síos d'ionsaigh an FNLA an tír ó Zaire (anois Poblacht Dhaonlathach an Chongó) le cabhair ó na Meirceánaigh agus An Ceannaire Mobuto. Scaipeadh forsaí an FNLA le cabhair saighdiuirí Cúbáineach; chuir na Cúbáineach ruaig ar UNITA agus fórsaí Afraic Theas a bhí ag teacht ar an príomhcathair ón deisceart díreach ina dhiaidh sin. Ba é sin deireadh an FNLA mar grúpa airmiúl ach lean UNITA ar aghaidh ag troid go dtí 2002 nuair a maraíodh ceannaire UNITA, Jonas Savimbi, i gceanntair Moxico in oirthear na tíre.

[athraigh] Tíreolaíocht

Tá teoireannacha aici leis an Namaib, Poblacht Dhaonlathach an Chongó, an tSaimbia, Poblacht an Chongó agus cósta leis an tAigéan Atlantach. Is í an Cúige Cabinda a bhfuil in aice Poblacht an Chongó, nó Congó-Brassabhíl, mar a ghlaotar ar san réigiún de gnáth.

Is í ceanntair an Plan-Alto is ceanntair is airde sa tíre; téinn amhainneanna ón Plan-Alto i trí dtreo - ó thuaidh isteach i amhainn An Chóngo, i dtreo an iarthiar díreach go dtí cósta Angóla féin, agus go dtí an oirthear, téann amhainnte a nós an Luena go isteach i Amhainn an Sambesí.

[athraigh] Eacnamaíocht

Ba é ola foinse airgead rialtais an MPLA le rith an cogadh in Angóla agus tá sé fíor tabhachtach do cúrsaí eacnamaíochta an tír fós. Tá formhór ola na tíre suite faoin farraige in aice le cósta an tír go h-airithe in aice le Cabinda. De bharr feabhsaí teicneolaíochta is féidir ola a ghabháil níos faide don cósta i farriage domhain ná riamh agus dá bharr sin tá ionadaí ola na tíre ag fás go fóill. Tagainn tuairim is 8 go 10% do iomportaí ola Meirceá ó Angóla, is tá na comhlachtaí mór ollaigh go léir ag obair ann. Thosaigh an tSín ag baint ola amach don tír i mbliana freisin. Chuaigh Angóla isteach i OPEC i mbliana, an céad tír a chuaigh isteach inti ó na seachtaidí anuas.

Chomh maith le ola, tá foinse eile ssaibreas sa tír. Úsáid UNITA airgead ó diamantaí a dhíol - diamantaí fuil mar a ghlaotar orthu chun airgead a bhaint amach i gcomhair a cogadh agus tá diamataí ann fós. Lasmuigh do sin, tá talún maith sa tír agus is féidir bia, cadás agus tobac a fás ann.

[athraigh] Cúrsaí Slándála

Cé go bhfuil an saibhreas seo go léir i láimh ceannairí na tíre, tá Angóla fós ceann do tíre ba mheasa sa domhain chun bheith ina páiste ann. Faigheann páiste amháin i cúig bás roimh cúig bliain d'aois. Níl an rialtais ag déeanamh go leor chun a daoine féin a chabhrú leis an saibhreas atá sa tír

[athraigh] Tagairtaí

• Global Witness (1999). A Crude Awakening, The Role of Oil and Banking Industries in Angola's Civil War and the Plundering of State Assets. London, UK, Global Witness. http://www.globalwitness.org/media_library_detail.php/93/en/a_crude_awakening
• Hodges, T. (2004). Angola: The Anatomy of an Oil State. Oxford, UK and Indianapolis, US, The Fridtjol Nansen Institute & The International African Institute in association with James Currey and Indiana University Press.
• Human Rights Watch (2004). Some Transparency, No Accountability: The Use of Oil Revenues in Angola and Its Impact on Human Rights. New York, Human Rights Watch. http://www.hrw.org/reports/2004/angola0104/
• Human Rights Watch (2005). Coming Home, Return and Reintegration in Angola. New York, Human Rights Watch. http://hrw.org/reports/2005/angola0305/
• Jackie Cilliers and Christian Dietrich, Eds. (2000). Angola's War Economy: The Role of Oil and Diamonds. Pretoria, South Africa, Institute for Security Studies.
• Kevlihan, R. (2003). "Sanctions and humanitarian concerns: Ireland and Angola, 2001-2." Irish Studies in International Affairs 14: 95-106.
• Lari, A. (2004). Returning home to a normal life? The plight of displaced Angolans. Pretoria, South Africa, Institute for Security Studies. http://www.iss.co.za/pubs/papers/85/Paper85.pdf
• Lari, A. and R. Kevlihan (2004). "International Human Rights Protection in Situations of Conflict and Post-Conflict, A Case Study of Angola." African Security Review 13(4): 29-41. Téigh go dtí http://www.iss.co.za/pubs/ASR/13No4/FLari.pdf chun an alt seo a léamh.
• Le Billon, P. (2001). "Angola’s Political Economy of War: The Role of Oil and Diamonds." African Affairs(100): 55-80.
• Le Billon, P. (2005). "Aid in the Midst of Plenty: Oil Wealth, Misery and Advocacy in Angola." Disasters 29(1): 1-25.
• Médecins Sans Frontières (2002). Angola: Sacrifice of a People. Luanda, Angola, MSF. http://www.doctorswithoutborders.org/publications/reports/2002/angola1_10-2002.pdf
• Pearce, J. (2004). "War, Peace and Diamonds in Angola: Popular perceptions of the diamond industry in the Lundas." 2005.African Security Review 13 (2), 2004, pp 51-64. http://www.iss.co.za/pubs/ASR/13No2/AW.pdf
• Porto, J. G. (2003). Cabinda: Notes on a soon to be forgotten war. Pretoria, South Africa, Institute for Security Studies. http://www.iss.co.za/pubs/papers/77/Paper77.html
• Tvedten, I. (1997). Angola, Struggle for Peace and Reconstruction. Boulder, Colorado, Westview Press.
• Vines, A. (1999). Angola Unravels: The Rise and Fall of the Lusaka Peace Process. New York and London, UK, Human Rights Watch.