زبان کردی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

زبان‌ کردی یکی از زبان‌های شاخه شمال غربی زبان‌های ایرانی است که در سرزمین کردستان به آن گفتگو می‌شود. جمعیتهای پراکنده کرد همچنین در جمهوری آذربایجان، ارمنستان، شمال خراسان و در مناطقی از استان گیلان یعنی لوشان و چمخاله و لنگرود نیز زندگی می کنند.

شاخه‌های اصلی زبان کردی عبارتند از[1]:

کردی-شمال-غرب: کرمانجی
کردی-مرکز: سورانی
کردی- جنوبی: کلهری، کرمانشاهی، اورامانی

زبان کردی سورانی در عراق زبان رسمی است [2] در حالی که‌ در کشور سوریه ممنوع است. تا اوت ۲۰۰۲ در ترکیه‌ محدودیت‌های شدیدی بر آن (کردی کرمانجی) اعمال می‌شد گرچه هنوز در ترکیه بسیار محدود است .[3]. در ایران نیز در برخی رسانه‌ها امکان استفاده‌ از آن وجود دارد در حالی که‌ استفاده‌ از آن در نظام آموزشی دولتی هنوز صورت نپذیرفته‌است.

محدوده‌های قرمز رنگ روی نقشه نشانگر مناطقی است که در آن‌ها زبان کردی به عنوان زبان مادری صحبت می‌شود

[ویرایش] تاریخچه زبان کردی

مقاله‌ اصلی:تاریخ زبان کردی

[ویرایش] باستان

... پروفسور ن. مکنزی نوشته است[4] که در نظر اول می‎توان انتظار داشت که منظور از زبان مادی زبان کردی است ... معتبرترین زبانشناس زبان کُردی ولادیمیر مینورسکی نیز همین نظر[5] را تایید میکند:

«اگر کردها از نوادگان مادها نباشند، پس برسر ملتی چنین کهن و مقتدر چه آمده‌است و این همه قبیله و تیرهٔ مختلف کرد که به یک زبان ایرانی و جدای از زبان دیگر ایرانیان تکلم می‌کنند؛ از کجا آمده‌اند؟» (مینورسکی ۱۹۷۳)

تئودور نولدکه خاورشناس آلمانی، معتقد است که اگر روزی زبان مادی درست شناخته شود، بدون شک خویشاوندی بسیار نزدیکی با زبان پارسی باستان خواهد داشت. اکنون با کاوش در مناطق غرب ایران از مادها آثاری در تپه هگمتانه در دست است.

[ویرایش] میانه و نو

[ویرایش] رده‌بندی

هندواروپایی
- هندوایرانی
  - ایرانی
    - غرب ایرانی
      - شمال-غرب ایرانی
        
        کردی[6]:
        
        کردی-شمال-غرب: کرمانجی
        
        کردی- مرکز: سورانی
        
        کردی- جنوبی: کلهری، کرمانشاهی، اورامانی

لکی از لحاظ ساختار زبانی و اشتراکات واژگانی تشابهاتی با زبانهای فارسی، کردی و لری دارد.^[۱]

[ویرایش] مقایسه واژگان زبان کردی با دیگر زبان‌های هندواروپایی:

کردی	اوستایی	فارسی	سانسکریت	انگلیسی	زبان آلمانی	لاتین
ez	azəm	من	aham	I	ich	ego
afrat , Jen	janay	زن	janay-	Woman	Frau
آسن ,	--	آهن	--	Iron	Eisen
'zîndu "alive" jiyan «to live»	jī-/gay-	زنده "alive", زیستن «to live»	jīvati			vīvus "alive", vīvō "live", vīta "life"
mang	māh	ماه	mās-	moon, month	Mond, Monat	mēnsis "month"
mirdu "dead", mirdin «to die»	mar-, məša-	مرده "dead", مردن «to die»	marati, mrta-	murder	Mord "murder"	morior "die", mors "death"
ser	sarah	سر	śiras-	dial. harns "brain"	Gehirn "brain"	cerebrum "brain"
sed	satəm	صد	śatam	hundred	Hundert	centum
zānîm «I know» zānîn «to know»	zan-	دانم «I know», دانستن «to know»	jānāti	know	kennen	nōscō, co-gnitus -}}

[ویرایش] نویسه

در گذشته زبان کردی تنها با نویسه فارسی نوشته می‌شد؛ اما پس از جنگ جهانی اول و در پی جایگزینی نویسه فارسی در ترکیه با نویسه لاتین، کردی نیز در این کشور با نویسه لاتین نوشته شد. غیر از این کردهای ساکن در شوروی سابق نویسه سیریلیک به کار می‌بردند. هم‌اکنون در ایران و عراق کردی بانویسه فارسی نوشته می‌شود.^[۲] ^[۳]

[ویرایش] واژگان کردی

بخش اصلی واژگان زبان کردی از زبان‌های کهن ایرانی است. پس از هجوم اعراب علیرغم گسترش اسلام و به‌ زعم آن فرهنگ و ادبیات عربی در بخش وسیعی از کردستان همچون دیگر مناطق خاورمیانه‌، به‌ دلایل مختلف از جمله‌ کوهستانی و منزوی‌ بودن محیط زیست کردزبانان، زبان کردی توانست خود را از سیل وام‌واژه‌های زبان‌های مجاور از جمله‌ عربی به‌ ویژه‌ در زمینه‌ نوشتار حفظ بنماید. در کردی نوشتاری کمترین درصد واژگان عربی در مقایسه‌ با دیگر زبان‌های خاورمیانه‌ که‌ تحت تأثیر زبان عربی قرار گرفته‌اند وجود دارد^{[نیازمند منبع]} و البته‌ بیشتر آن تعداد واژگان دخیل نیز لغات مذهبی است^{[نیازمند منبع]}.

[ویرایش] آواها

زبان کردی دارای ۸ حرف صدادار است:

کردی	a	e	ê	i	î	o	u	û
فارسی	آ (مثل آرام)	ا مثل اشک	ای کوتاه (در فارسی معادل ندارد)	ا مثل امروز	ای (مثل ایلام)	أ (مثل أردک)	او کوتاه (در فارسی معادل ندارد)	او (مثل دوست)

و نیز دارای ۲۳ حرف بی‌صدا است:

کردی	b	c	ç	d	f	g	h	j	k	l	m	n	p	q	r	s	ş	t	v	w	x	y	z
فارسی	ب	ج	چ	د	ف	گ	ه	ژ	ک	ل	م	ن	پ	ق	ر	س	ش	ت	و (مثل ویژگی)	و (مثلwindow)	خ	ی (مثل یاور)	ز

[ویرایش] ساختار

[ویرایش] ضمیر

[ویرایش] ضمیرهای شخصی

آلمانی	کرمانجی	سورانی	کلهری	فارسی	زازایی	تالشی
حالت‌های rectus
ich	ez	min	mi	man	ez	ez
du	tu	to	ti	to	tı	te
er, sie, es	ew	ew	ewe	u	o, a	av
wir	em	ême	îme	mā	ma	ama
ihr	hûn	êwe	îwe	şoma	şıma	şema
sie pl.	ew	ewan	ewane	îşān / înhā	ê	avon
حالت‌های obliquus
mein(s), mir, mich	min	min	mi(n)	man	mı(n)	me(n)
dein(s), dir, dich	te	to	ti	to	to	te
sein(s), ihm, ihn	wî	ew	ewe	u	ey	ay
ihr(s), ihr, ihr	wê	ew	ewe	u	aye	ay
unser(s), uns, uns	me	ême	îme	mā	ma	ama
euer(s), euch, euch	we	êwe	îwe	şoma	şıma	şema
ihre(s), ihnen, sie pl.	wan	ewan	ewane	îşān / înhā	inan	avon

[ویرایش] ضمیرهای اشاره

ضمیرهای اشاره

آلمانی	کرمانجی	سورانی	کلهری	پارسی	زازایی
نام‌ها
dieser, diese, diese pl.	ev	em	ev	in, işān / inhā	(ı)no, (ı)na, (ı)nê
حالت‌ها
diesem	vî	em	ev	in	(ı)ney
dieser	vê	em	ev	in	(ı)naye
diese, diesen	van	em	ev	işān / inhā	(ı)ninan

[ویرایش] ضمیرهای پسوندی

در سورانی و کلهری ضمیرهای پسوندی مانند فارسی هستند. آنها در انتهای کلمه قرار گرفته و دو کلمه را به هم پیوند می‌دهند. مثلا:

فارسی	سورانی	کلهری
Mal	Mal	Mal
Malam	Malem	Malem

ضمیرهای پسوندی:

فارسی	سورانی و کلهری	پس‌آوا	سورانی و کلهری
	قطعی	نامعین	معین
-am	-em	-m	-ekem	ekêm
-at	-et	-t	-eket	ekêt
-ash	-î	-y	-ekey	-ekêy
-man	-man	-man	-ekeman	-ekêman
-tan	-tan	-tan	-eketan	-ekêtan
-shan	-yan	-yan	-ekeyan	-ekêyan

نمونه‌هایی برای حالت مفرد ("Kur" در کردی یعنی پسر):

فارسی	سورانی و کلهوری
	قطعی	نامعین	معین
Pesaram	Kurem	Kurekem	Kurrekêm
Pesarat	Kuret	Kureket	Kurekêt
Pesarash	Kurî	Kurekî	Kurekêy
Pesarman	Kurman	Kurekman	Kurekêman
Pesartan	Kurtan	Kurektan	Kurekêtan
Pesarshan pl.	Kuryan	Kurekyan	Kurekêyan

نمونه‌هایی برای حالت جمع:

فارسی	سورانی و کلهری
	قطعی	نامعین	معین
Pesaranam	Kuranem	Kurekanem	Kurekanêm
Pesaranat	Kuranet	Kurekanet	Kurekanêt
Pesaranash	Kuranî	Kurekanî	Kurekanêy
Pesaranman	Kuranman	Kurekanman	Kurekanêman
Pesarantan	Kurantan	Kurekantan	Kurekanêtan
Pesaranshan pl.	Kuranyan	Kurekanyan	Kurekanêyan

[ویرایش] اضافه

در کردی هم مانند دیگر زبان‌های ایرانی «اضافه» وجود دارد.

آلمانی	کرمانجی	سورانی	کلهوری	فارسی
Haus	Mal	Mal	Mal	Mal
Mein Haus	Mala min	Malî min	-	Male man

شکل اضافه در کردی بسیار شبیه فارسی است؛ تنها در گویش کرمانجی هنگامی که اضافه مفرد باشد، بسته به اینکه اضافه مذکر باشد یا مونث به ترتیب پس از آن «ê» یا "a" می‌آید.

شکل‌های «اضافه» در زبان کردی:

	کرمانجی	سورانی	کلهوری
حالت‌ها	مفرد مذکر	مفرد مونث	جمع	مفرد مذکر	مفرد مونث	جمع	مفرد مذکر	مفرد مونث	جمع
پسوند اضافه	-ê	-a	-ên	-î	-î	-anî	-î	-î	-anî

در مثال‌های زیر پسوند اضافه پررنگ آورده شده‌است. در زبان کردی خواندگار به معنی شاگرد و مامُستِه به معنی آموزگار است.

کرمانجی	سورانی	کلهری	معنی
حالت‌های پسوند اضافه
xwendekar-ê mamoste	xwendekar-î mamoste	xwendekar-î mamoste	shagerd-e amuzgar
xwendekar-a mamoste	-	-	shagerd-e amuzgar
xwendekar-ên mamoste	xwendekar-anî mamoste	xwendekar-anî mamoste	shagerd-ane amuzgar
xwendekar-ên mamoste-yan	xwendekar-anî mamoste-yan	xwendekar-anî mamoste-yan	shagerd-ane amuzgar-an

همانطور که مشاهده شد در همهٔ گویش‌ها کلمه آموزگار بی‌جنسیت بود و تنها در گویش کرمانجی هنگامی که شاگرد مفرد بود، جنسیت آن تعیین‌کنندهٔ پسوند پس از آن بود.

مثال‌هایی دیگر:

کرمانجی	سورانی	کلهوری	معنی
Xwendekarê mamoste baş e	Xwendekarî mamoste baş e	Xwendekarî mamoste xas e	Shagerde amuzgar xub ast
Ew xwendekarê mamoste dibîne	Ew xwendekarî mamoste debîne	Ewe xwendekarî mamoste wînûd	U shagerde amuzgar (ra) binad
Bide Xwendekarê mamoste	Bide Xwendekarî mamoste	Bide Xwendekarî mamoste	Bede shagerde amuzgar
Xwendekarê mamoste bide	Xwendekarî mamoste bide	Xwendekarî mamoste bide	shagerde amuzgar bede

[ویرایش] گذشته

در کرمانجی بر خلاف دیگر زبانهای هندواروپایی، شکل گذشته فعل بستگی به این دارد که فعل لازم است یا متعدی. در این نمونه با توجه به اینکه «دیدن» متعدی است و «رفتن» لازم شکل گذشتهٔ آن‌ها در گویش کرمانجی با هم تفاوت دارد.

آلمانی	کرمانجی	سورانی	کلهری	فارسی
Ich sah dich	Min_{Casus obliquus} tu_{Casus rectus} dîtî	Min_{Casus rectus} to_{Casus obliquus} dîtim	Mi_{Casus rectus} ti_{Casus obliquus} dîtim	Man to (ra) dîdam

آلمانی	کرمانجی	سُرانی	کلهری	فارسی
Ich ging	Ez_{Casus rectus} çûm	Min_{Casus rectus} çûm	Mi_{Casus rectus} çûm	Man raftam

[ویرایش] حال

در کردی زمان حال با پیشوند «د» ساخته می‌شود؛ مانند فارسی پس از «د» ریشه فعل و پس از آن پسوند شخصی می‌آید (مثلا مانند فارس برای اول شخص پسوند «م» می‌آید). در گویش جنوبی -همچنین در چندین لهجه از گویش‌های مرکزی و شمالی- پیشوند «د» نادیده انگاشته تواند شد.

برای نمونه فعل رفتن که ریشه آن در کردی «ç» است، چنین صرف می‌شود:

آلمانی	کردی شمالی	کردی مرکزی	کردی جنوبی	فارسی
Ich gehe	Ez diçim	Min deçim	Mi çim	Man ravam
Du gehst	Tu diçî	To deçî	Ti çîd	To ravi
Er/Sie/Es geht	Ew diçe	Ew deçe	Ewe çûd	U ravad
Wir gehen	Em diçin	Ême deçin	Îme çîm	Ma ravim
Ihr geht	Hûn diçin	Ewe deçin	Îwe çin	Shoma ravid
Sie gehen	Ew diçin	Ewan deçin	Ewane çin	Ishan ravand

نمونه‌های دیگری از اول شخص مفرد در پی می‌آید. زیر ریشه فعل‌ها خط کشیده شده‌است.

آلمانی	کردی شمالی	کردی مرکزی	کردی جنوبی	فارسی
Ich mache	Ez dikim	Min dekim	Mi kim	Man konam
Ich esse	Ez dixwm	Min dexwm	Mi xwm	Man xoram
Ich nehme	Ez digirim	Min degirim	Mi girim	Man guyam
Ich weiß	Ez dizanim	Min dezanim	Mi zanim	Man danam
Ich komme	Ez têm	Min têm	Min têm	Man ayam
Ich töte	Ez dikujim	Min dekujim	Mi kujim	Man kusham
Ich sterbe	Ez dimirim	Min demirim	Mi mirim	Man miram
Ich lebe	Ez dijîm	Min dejîm	Mi jîm	Man ziyam
Ich weine	Ez digrîm	Min degrîm	Mi grîm	Man geryam

استثنائاً از آنجا که تلفظ «de-ê-im» دشوار است، «têm» تلفظ می‌شود.

[ویرایش] فرمان دادن

در زبان کردی مانند پارسی با پیشوند «ب» دستور داده می‌شود. در آغاز پیشوند ب می‌آید و سپس ریشه فعل:

آلمانی	کردی شمالی	کردی مرکزی	کردی جنوبی	فارسی
Mache!	Bike!	Bike!	Bike!	bekon!
Iss!	Bixw!	Bixw!	Bixw!	bexor!
Nimm!	Bigire!	Bigire!	Bigire!	Begu!
Gehe!	Biçe!	Biçe!	Biçe!	bero!
Wisse!	Bizane!	Bizane!	Bizane!	bedan!
Komme!	Bê!	Bê!	Bê!	bia!
Töte!	Bikuje!	Bikuje!	Bikuje!	bekosh!
Stirb!	Bimire!	Bimire!	Bimire!	bemir!
Lebe!	Bijî!	Bijî!	Bijî!	bezî!
Weine!	Bigrî!	Bigrî!	Bigrî!	begery!

[ویرایش] ادبیات

[ویرایش] فرهنگ‌های کردی-فارسی

موسسه‌ها:

فرهنگستان زبان کردی

خودآموزی زبان کردی:

خودآموز کردی

فرهنگها:

[ویرایش] کد زبانی

کد ISO-۶۳۹/۱ زبان کردی KU،
کد ISO-۶۳۹/۲ آن KUR
کد DIN ۲۳۳۵ آن KU است.

[ویرایش] طبقه بندی

زبان کردی عضوی از شاخه شمال‌غربی زبان‌های ایرانی است که خود شاخه‌ای از زبان‌های هندوایرانی است و آن نیز به‌ نوبه‌ خود شاخه‌ای از زبان‌های هندواروپایی است.

	زبان‌های ایرانی
شاخه	زبان‌های ایرانی غربی
شمال غربی	باستان: مادی میانه: پارتی (پهلوی اشکانی) نو: آذری \| گیلکی \| مازندرانی \| تالشی \| کردی کرمانجی \| کردی سورانی \| زازا-گورانی \| سمنانی \| زبان‌های ایران مرکزی \| بلوچی^[7] \| سیوندی
جنوب غربی^[8]	باستان: پارسی باستان میانه: پارسی میانه (پهلوی) نو: فارسی \| لری \| بختیاری \| لارستانی \| بشاگردی \| کمزاری \| تاتی اران
شاخه	زبان‌های ایرانی شرقی
شمال شرقی	باستان: اوستایی^[9] میانه: سغدی \| خوارزمی \| بلخی \| سکایی غربی \| آلانی \| سرمتی نو: آسی \| یغنابی (سغدی نو)
جنوب شرقی	میانه: سکایی-تخاری نو: پشتو \| زبان‌های پامیری \| پراچی \| ارموری \| منجی \| یدغه
	_{۱-بلوچی به خاطر مهاجرت گویشورانش، از نظر جغرافیایی به جنوب شرق فلات ایران منتقل شده. ۲-شاخه جنوب غربی را شاخه فارسی‌تبار نیز می‌گویند. ۳-بیشتر زبان‌شناسان، اوستایی را در مرز شاخه‌های غربی و شرقی دسته‌بندی می‌کنند.}