Doare-skrivañ
Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor
Labour zo d'ober c'hoazh a-raok peurechuiñ ar pennad-mañ. Ma fell deoc'h reiñ un tamm skoazell, krogit e-barzh. Mar karfec'h reiñ hoc'h ali ha netra ken, grit 'ta e pajenn ar gaozeadenn.
Un doare-skrivañ pe skritur a zo anezhañ ur sistem arouezioù a dalvez da skrivañ ur yezh bennaket.
Taolenn |
[kemmañ] Istor ar skritur
Kregiñ a reas an dud da skrivañ mod-pe-vod evit ar wezh kentañ tro-dro d'ar IVe milved a-raok Jezuz.
Kredet e vez e oa ar skritur sumerek ar sistem skrivañ klok kentañ, bet diorroet tamm-ha-tamm betek dont da vezañ ar skritur gennheñvel. Dont a reas war wel ivez ar hieroglifoù d'ar memes mare mui-pe-vui.
Ar skritur sinaek a voe diorroet tro-dro da 1200 a-raok Jezuz.
Implijet e voe al lizherenneg kentañ en Egipt e-tro 2000 a-raok Jezuz.
[kemmañ] Renkadur doareoù-skrivañ ar bed
The oldest-known forms of writing were primarily logographic in nature, based on pictographic and ideographic elements. Most writing systems can be broadly divided into three categories: logographic, syllabic and alphabetic (or segmental); however, all three may be found in any given writing system in varying proportions, often making it difficult to categorise a system uniquely. The term complex system is sometimes used to describe those where the admixture makes classification problematic.
| Type of writing system | What each symbol represents | Example |
|---|---|---|
| Logographic | morpheme | Chinese hanzi |
| Syllabic | syllable | Japanese kana |
| Alphabetic | phoneme | Latin |
| Abugida | consonant+vowel, vowel | Indian devanagari |
| Abjad | consonant | Arabic |
| Featural | phonetic feature | Korean hangul |
[kemmañ] Logographic writing systems
A logogram is a single written character which represents a complete grammatical word. Most Chinese characters are classified as logograms.
As each character represents a single word (or, more precisely, a morpheme), many logograms are required to write all the words of language. The vast array of logograms and the memorization of what they mean are the major disadvantage of the logographic systems over alphabetic systems. However, since the meaning is inherent to the symbol, the same logographic system can theoretically be used to represent different languages. In practice, this is only true for closely related languages, like the dialects of Chinese, as syntactical constraints reduce the portability of a given logographic system. Both Korean and Japanese use Chinese logograms in their writing systems, and many of the symbols carry the same meaning in the different languages. However, they are different enough from Chinese that a Chinese text is not easily understood by a Japanese or Korean reader.
While most languages do not use wholly logographic writing systems many languages use some logograms. A good example of modern western logograms are the Arabic numerals — everyone who uses those symbols understands what 1 means whether he or she calls it one, eins, uno, or ichi. Other western logograms include the ampersand &, used for and, and the at sign @ , used in many contexts for at.
Logograms are sometimes called ideograms, a word that refers to symbols which graphically represent abstract ideas, but linguists avoid this use, as Chinese characters are often semantic–phonetic compounds, symbols which include an element that represents the meaning and element that represents the pronunciation. Some nonlinguists distinguish between lexigraphy and ideography, where symbols in lexigraphies represent words, and symbols in ideographies represent words or morphemes.
The most important (and, to a degree, the only surviving) modern logographic writing system is the Chinese one, whose characters are used, with varying degrees of modification, in Chinese, Japanese, Korean, Vietnamese, and other east Asian languages. Ancient Egyptian hieroglyphics and the Mayan writing system are also systems with certain logographic features, although they have marked phonetic features as well, and are no longer in current use.
[kemmañ] Silabennegoù
Ur silabenneg (pe silabennaoueg) a zo un doare-skrivañ ennañ ul lizherenn oc'h ober dave d'ur silabenn, da lâret eo ur gensonenn mui ur vogalenn.
En ur silabenneg rik ne vez ket heñvel stumm lizherennoù implijet evit skrivañ silabennoù heñvel o son, da skwer e vefe disheñvel-poch al lizherenn evit skrivañ ar silabenn "ta" diouzh an hini evit "ti", "to", hag all.
Damheñvel ouzh ar silabennegoù eo an abugidaoù, met en eil re ez eo heñvel stumm al lizherenn gensonennel diazez a ra dave d'ur silabenn pa vez cheñchet ar vogalenn enni.
Ouzhpenn ar sinalunioù tont eus ar sinaeg (kanji) implijet dre vras evit skrivañ ar gwiriennoù pe ar gerioù diazez e vez implijet div silabenneg rik ivez gant ar japaneg: ar hiragana, implijet dreist-holl evit skrivañ ar rannigoù yezhadurel hag ar katakana implijet evit treuzskrivañ gerioù o tont eus yezhoù estren estreget ar sineg. Klotaat-brav a ra an doare-skrivañ-mañ gant ar japaneg a-drugarez da struktur e fonologiezh diazezet war silabennoù savet kazi atav war ur gensonenn + ur vogalenn.
[kemmañ] Lizherennegoù
Ul 'lizherenneg a zo anezhi un doare-skrivañ diazez war un niver biah pe vihanoc'h a arouezioù (lizherennoù) a dalvez pep hini anezhe d'ober dave d'ur fonem en ur yezh bennaket, da lâret eo kement ar c'hensonennoù hag ar vogalennoù.
Chench a ra ar yezhoù a-hed an amzer avat, buanoc'h peuliesañ evit ma vez chenchet an doare d'o skrivañ ha neuze meur a wech e vez kavet lizherennoù gante reolennoù skrivañ luziet a-walc'h evel hini ar saozneg pe hini ar galleg e-lec'h ma ne glot al lizherennoù gant bep a fonem.
[kemmañ] Abjadoù
Un doare-skrivañ ispisial eo un abjad a implij lizherennoù a ra dave da gensonennoù hepken. Krouet e oa bet an termen gant Peter T. Daniels.
Implijet e vez seurt doareoù-skrivañ gant ar yezhoù semitek nemetken a-drugarez da berzhioù resis yezhadur ar yezhoù-se.
Koulskoude, an darn vrasañ eus ar yezhoù semitek a-vremañ evel an arabeg a implij doareoù-skrivañ a c'hell bezañ abjadoù rik, da lâret eo hep diskwel penaos e rank bezañ distaget ar vogalennoù, pe c'hoazh damabjadoù oc'h implijout skrapoù hag all evit diskwel distagadur ar vogalennoù (gw. niqqud).
Meur a doare-skrivañ a zo bet diorroet diwar un abjad oc'h ouzhpennañ sinoù evit ar vogalennoù hag o tont da vezañ dre-se lizherennegoù, da skwer al lizherenneg gresianek savet diwar an abjad fenisek. Gwechoù all, avat, int deuet da vezañ un abugida evel ar skritur etiopek.
[kemmañ] Abugidaoù
Ur vrizhsilabenneg pe c'hoazh un damlizherenneg (saozneg "alphasyllabary") eo un abugida, da lâret eo ez eo un doare skrivañ a implij lizherennoù a ra dave da bep ur gensonenn mui ur vogalenn. N'eo ket kevatal un abugida d'ur silabenneg rik rak kemmet e vez al lizherenn diazez evit diswel penaos e rank bezañ distaget ar vogalenn a da ya heul ar gensonenn. En ur silabenneg, avat, ez eus ul lizherenn diazez ispisial evit pep silabenn hep ma vefe heñvel stumm lizherennoù oc'h ober dave da silabennoù heñvel, da skwer e vefe disheñvel-poch a lizherenn implijet evit skrivañ ar silabenn "ka" diouzh an hini implijet evit skrivañ ar silabenn "ki" hag all evel e silabenneg an tsalagi (tcherokeeg).
Da skwer, en un abugida ne vefe lizherenn diazez ebet evit ar gensonenn "k", met ul lizherenn diazez evit ar silabenn "ka" a c'hellfe bezañ kemmet e meur a doare evit lakaat anezhi da vezañ distaget "ki" pe "ku", h.a. Sinoù ispisial a vez implijet ivez, mar vez ezhomm, evit diskwel ez eo mut ar vogalenn diazez el lizherenn silabennek diazez, d.s. "kat" e lec'h "kata". Pa vez ezhomm hervez ar yezh ma vez implijet un abiguda evit he skrivañ e c'hell bezañ kemmet e meur a doare ivez al lizherennoù silabennek diazez evit skrivañ meur a gensonenn da heul hep vogalenn ebet kenetreze, d.s. "apta" e lec'h "apata".
[kemmañ] An tu
Different scripts are written in different directions. The early alphabet could be written in any direction: either horizontal (left-to-right or right-to-left) or vertical (up or down). It could also be written boustrophedon: starting horizontally in one direction, then turning at the end of the line and reversing direction. Egyptian hieroglyph is one such script, where the beginning of a line written horizontally was to be indicated by the direction in which animal and human idiograms are looking.
The Greek alphabet and its successors settled on a left-to-right pattern, from the top to the bottom of the page. Other scripts, such as Arabic and Hebrew, came to be written right-to-left. Many East Asian scripts, such as Chinese and Japanese, are written top-to-bottom, from the right to the left of the page. There are even scripts that are written from bottom to top, such as those formerly used in the Philippines and other Western Pacific Islands.
[kemmañ] Liammoù diavaez:
Omniglot. Lec'hienn dispar diwar-benn an doareoù-skrivañ (e saozneg)
