Чынгісхан
З Вікіпедыя.
Чынгісхан (монг. Чингис хаан уласнае імя — Темуджын, Цемучын, монг. Тэмжын; 3 траўня 1162 — 18 жніўня 1227. З кітайскага «Чынгісхан» — «сапраўдны кіраўнік») — мангольскі хан, вялікі вайскавод, стваральнік сусветнай дзяржавы, распалай пасля яго смерці, заснавальнік Мангольскай дзяржавы (з 1206), арганізатар заваявальных паходаў у Азію і Усходнюю Еўропу, аб'яднальнік Манголіі. Прамыя нашчадкі Чынгісхана па мужчынскай лініі — чынгізіды.
Змест |
[правіць] Радавод
З старажытнасці манголы вядуць поўныя фамільныя спісы сваіх продкаў. Радавод Чынгісхана, заснавальніка Мангольскай імперыі, была і застаецца звязаная з гісторыяй саміх манголаў.
У 254 гаду нашай эры Бортэ-Чына парадніўся з Гоа-Брудзіў і пасяліўся ў Хэнтэе (цэнтральна-усходняя Манголія) зблізку горы Бурхан-Халдун. Ад яго ў 2-9 пакаленні нарадзіліся Батцагаан (літар. дужа-белы), Тамачы, Харычар, Уужым Буурал (літар. спакойны стары), Саліхажу, Іх нудэн (вялікавокі), Сэмсочы, Харчус.
У 10 калене нарадзіўся Боржыгідай-Мэргэн, першы з мангольскіх князёў які насіў фамільнае імя Мон. Ён ажаніўся на Монголжын-гоа, адзінай дачкі Харылардай-Мэргэна. У 11 калене фамільнае дрэва працягнуў Тарголжын-багатур, ажаніўшыйся на Барогжын-гоа, ад іх нарадзіліся Добун-Мэргэн і Дуба-Сохор. Жонкай Добун-Мэргэна стала Аланаў-гоа, родам з хоры-туматов[1] (паводле, Рашыд пекла-Дыну, яна была «з племя куралас»[2]).
Пяць дзяцей Аланаў-гоа далечы пачатак пяці мангольскім родам — ад Бэлгунотая павёўся род Бэлгунут, ад Бугунотая — Бугунут, ад Буху-хатаги — Хатагин, ад Бухату-салджы — Салджыут. Пяты — Бодончар, быў адважным ваяром і кіраўніком, ад яго пайшоў род Барджыгінаў.
Ад чатырох дзяцей Дува-Сохора — Доноя, Догшына, Эмнэга і Эрхэха — адбыліся чатыры племя ойратаў. Ужо ў то час сфармавалася мангольская дзяржава, якое пазней будзе названа Хамаг Мангол (уся Манголія)[.
[правіць] Біяграфія
Раннія гады
Нарадзіўся ва ўрочышчы Дэлюн-Бaлдок на беразе ракі Анон (у раёне возера Байкал) у сям'і аднаго з мангольскіх правадыроў племя тайчыўтаў Есугэй-багатура («багатур» — герой) з роду Борджыгін, і яго жонкі Оэлун з племя анхіратаў. Быў названы ў гонар татарскага правадыра Цемучына, якога Есугей перамог напярэдадні нараджэнні сына. У 9 гадоў Есугей-багатур высватаў сына 10-летняй дзяўчынцы з хунгіратскага роду. Пакінуўшы сына ў сям'і нявесты да паўналецця, каб лепш пазналі адзін аднаго, ён з'ехаў дадому. На зваротным шляху Есугей затрымаўся на стаянцы татараў, дзе яго атруцілі. Калі вярнуўся ў родны улус, яму стала дрэнна, і праз некалькі дзён ён памёр.
Пасля смерці бацькі Цемучына яго прыхільнікі пакінулі ўдов (у Есугея было 2 жонкі) і дзяцей Есугея, раздзел клана тайчыўтаў выгнаў сям'ю з наседжаных месцаў, сагнаўшы ўвесь які належыў ёй быдла. Некалькі гадоў удавы з дзецьмі жылі ў поўнай галечы, бадзяліся ў стэпах, сілкуючыся карэннямі, дзічынай і рыбай. Нават улетку сям'я жыла надгаладзь, робячы запасы на зіму.
Правадыр тайчыўтаў, Таргултай (далёкі сваяк Цемучына), абвясціўшы сябе ўладаром земляў, калісьці занятых Есугеем, асцерагаючыся месці які падрастае суперніка, стаў пераследваць Цемучына. Аднойчы ўзброены атрад напаў на стойбішча сям'і Есугея. Цемучыну атрымалася было збегчы, але ён быў нагоняць і ўзяты ў палон. На яго надзелі калодку — дзве драўляныя дошкі з адтулінай для шыі, якія сцягваліся паміж сабой. Калодка была пакутлівым пакараннем: чалавек не меў магчымасці сам ні паесці, ні папіць, ні нават сагнаць муху, севшую яму на патыліцу. Ён знайшоў усёткі спосаб выслізнуць і схавацца ў маленькім возеры, апускаючыся разам з калодкай у ваду і выстаўляючы з вады адны ноздры. Тайчыўты шукалі яго ў гэтым месцы, аднак не змаглі выявіць; але яго заўважыў адзін сельдуз, які быў сярод іх, і вырашыў яго выратаваць. Ён выбавіў з вады маладога Цемучына, вызваліў яго ад калодкі і праводзіў да свайго жылля, дзе схаваў у калёсах з поўсцю. Пасля сыходу тайчыўтаў сельдуз пасадзіў Цемучына на жарабіцу забяспечыў зброяй і адправіў дадому.
Праз некаторы час Цемучын знайшоў сваю сям'ю. Борджыгіны адразу жа перавандравалі на іншае месца, і тайчыўты больш не змаглі іх выявіць. Затым Цемучын ажаніўся на сваёй заранчонай Бартэ. Пасагам Бортэ стала раскошнае сабалінае футра. Цемучын неўзабаве накіраваўся да самога магутнаму з тагачасных стэпавых правадыроў — Тагарылу, хану кераітаў. Тагарыл быў калісьці сябрам бацькі Цемучына, і яму атрымалася заручыцца падтрымкай правадыра кераітаў, нагадаўшы аб гэтым сяброўстве і паднясучы раскошны падарунак — сабалінае футра Бартэ.
[правіць] Пачатак заваёў
З дапамогай хана Тагарыла сілы Цемучына сталі паступова расці. Да яго сталі сцякацца нукеры; ён здзяйсняў набегі на суседзяў, памнажаючы свае валадарствы і статкі.
Першымі сур'ёзнымі супернікамі Цемучына апынуліся меркіты, дзейнічалыя ў звязе з тайчыўтамі. У адсутнасць Цемучына яны напалі на становище Борджыгінаў і сагналі ў палон Бортэ і другой жонку Есугея — Сочихэл. Цемучын з дапамогай хана Тагарыла і кераітаў, а таксама свайго анды (названага брата) Джамухі з роду джаджыратаў разграміў меркітаў. У гэты жа час пры спробе адагнаць з валадарстваў Цемучына табун быў забіты брат Джамухі. Пад падставай помсты Джамуха са сваім войскам зрушыўся на Цемучына. Але не дасягнуўшы поспеху ў разгроме ворага, правадыр джаджыратаў адступіў.
Першым буйным вайсковым праціўнікам Цемучына была вайна супраць татараў, пачатая сумесна з Тагарылам каля 1200 года. Татары ў то час з цяжкасцямі адбівалі напады цьзіньскіх войскаў, якія ўступілі ў іх валодання. Выкарыстаючы спрыяльнае становішча, Цемучын і Тагарыл вырабілі татарам шэраг моцных удараў і захапілі багатую здабычу. Урад Цзінь ва ўзнагароду за разгром татараў прысвоіла стэпавым правадырам высокія тытулы. Цемучын атрымаў тытул «джаўтхуры» (вайсковец камісар), а Тагарыл — «ван» (князь), з гэтага часу ён стаў вядомы як Ван-хан. У 1202 году Цемучын самастойна выступіў супраць татараў. Перад гэтым паходам ён зрабіў спробу рэарганізаваць і дысцыплінаваць войска — выдаў загад, паводле якога катэгарычна забаранялася захопліваць здабычу падчас бою і пераследы непрыяцеля: начальнікі павінны былі дзяліць захопленую маёмасць паміж ваярамі толькі па канчатку бою.
Перамогі Цемучына выклікалі згуртаванне сіл яго супернікаў. Склалася цэлая кааліцыя, уключалая татараў, тайчыўтаў, меркітаў, айратаў і іншыя плямёны, якая абрала сваім ханам Джамуху. Увесну 1203 адбылася бітва, якая скончылася поўным разгромам сіл Джамухі. Гэтая перамога яшчэ больш узмацніла улус Цемучына. У 1202—1203 г. кераітаў узначаліў сын Ван-хана Нілха, ненавідзячы Цемучына за тое, што Ван-хан аддаваў таму перавага перад сваім сынам і думаў перадаць яму кераітскі пасад у абыход Нілхі. Увосень 1203 года войска Ван-хана былі пабітыя. Яго улус перастаў існаваць. Сам Ван-хан загінуў пры спробе збегчы да найманаў.
У 1204 гаду Цемучын разбіў найманаў. Іх уладар Таян-хан загінуў, а яго сын Кучулук збег на тэрыторыю Сямірэч`я ў краіну каракітаеў . Разам з ім збег яго саюзнік, меркитскі хан Тахто-бекі. Тамака Кучулук здолеў сабраць разрозненыя атрады найманов і кераітаў, увайсці ў размяшчэнне да гурхану і стаць даволі значнай палітычнай постаццю.
[правіць] Рэформы Вялікага хана
На курултае ў 1206 году Цемучын быў абвешчаны вялікім ханам над усімі плямёнамі — Чынгіс-ханам. Манголія змянілася: разрозненыя і якія варагуюць мангольскія качавыя плямёны аб'ядналіся ў адзіную дзяржаву.
Тады жа быў выдадзены новы закон: Яса. У ім галоўнае месца займалі артыкулы аб узаемадапамозе ў паходзе і забароне зману які даверыўся. Які парушыў гэтыя ўсталяванні пакаралі смерцю, а ворага манголаў, пакінутага дакладным свайму хану, літавалі і прымалі ў сваё войска. «Дабром» лічылася пэўнасць і адвага, а «злом» — баязлівасць і здрада.
Пасля таго як Цемучын стаў усемангольскім уладаром, яго палітыка яшчэ ярчэй стала адлюстроўваць інтэрасы наёнства. Наёнам патрэбныя былі такія ўнутраныя і вонкавыя мерапрыемствы, якія спрыялі бы замацаванню іх панавання і павелічэнню іх прыбыткаў. Новыя заваявальныя войны, рабаванне багатых краін павінны былі забяспечыць пашырэнне сферы феадальнай эксплуатацыі і ўмацаванне класавых пазіцый наёнаў.
Адміністрацыйная сістэма, створаная пры Чынгісхане, была прыстасаваная да ажыццяўлення гэтых мэт. Усё насельніцтва ён падзяліў на дзясяткі, сотні, тысячы і тумены (дзесяць тысяч), змяшаўшы тым самым плямёны і роды і прызначыўшы камандзірамі над імі адмыслова падабраных людзей з набліжаных і нукераў. Усе дарослыя і здаровыя мужчыны лічыліся ваярамі, якія ў мірны час вялі сваю гаспадарку, а ў ваенны час браліся за зброю. Такая арганізацыя забяспечыла Чынгісхану магчымасць павялічыць свае ўзброеныя сілы прыкладна да 95 тыс. ваяроў.
Асобныя сотні, тысячы і тумены разам з тэрыторыяй для вандроўкі аддаваліся ў валоданне таму або іншаму наёну. Вялікі хан, лічачы сябе ўласнікам усёй зямлі ў дзяржаве, раздаваў зямлю і аратаў у валоданне наёнам, з умовай, што тыя будуць за гэта спраўна выконваць вызначаныя павіннасці. Найважнай павіннасцю была ваенная служба. Кожны нойон быў абавязаны па першым патрабаванні сюзерэна выставіць у поле пакладзены лік ваяроў. Наён у сваёй долі мог эксплуатаваць працу аратаў, раздаючы ім на пашу сваё быдла або прыцягваючы іх непасрэдна да працы ў сваёй гаспадарцы. Дробныя наёны служылі буйным.
Пры Чынгісхане было ўзаконена занявольванне аратаў, забаронены самавольны пераход з аднаго дзясятка, сотні, тысячы або тумена ў іншыя. Гэтая забарона азначаў ужо фармальнае прымацаванне аратаў да зямлі наёнаў — за одкачоўку з валадарстваў арату пагражала смяротнае пакаранне смерцю.
Адмыслова сфармаваны ўзброены атрад асабістых целаахоўнікаў, так званы кешык, карыстаўся выключнымі прывілеямі і прызначаўся галоўнай выявай для дужання супраць унутраных ворагаў хана. Кешыктэны падбіраліся з наёнаўскай моладзі і знаходзіліся пад асабістым камандаваннем самога хана, быўшы па істоце ханскай гвардыяй. Спачатку ў атрадзе лічылася 150 кешыктэнаў. Акрамя таго, быў створаны адмысловы атрад, які павінен быў заўсёды знаходзіцца ў авангардзе і першым уступаць у бой з супернікам. Ён быў названы атрадам волатаў.
Чынгісхан узвёў у культ пісаны закон, быў прыхільнікам цвёрдага правапарадку. Ён стварыў сетку ліній паведамленняў у сваёй імперыі, кур'ерскую сувязь у буйным маштабе для вайскоўцаў і адміністрацыйных мэт, арганізаваў выведку, у тым ліку і эканамічную.
Чынгісхан падзяліў краіну на два «крыла». На чале правага крыла ён паставіў Баорчу, на чале левага — Мухалі, двух сваіх найболей дакладных і выпрабаваных паплечнікаў. Пасада і званні старэйшых і вышэйшых вайскаводаў — сотнікаў, тысяцкіх і тэмнікаў — ён зрабіў спадчыннымі ў родзе тых, хто сваёй дакладнай службай дапамог яму авалодаць ханскім пасадам.
[правіць] Заваяванне Паўночнага Кітая
У 1207—1211 гадах манголы заваявалі зямлю кіргізаў і ўйгураў, гэта значыць падпарадкавалі сабе практычна ўсе асноўныя плямёны і народы Сібіры, абклаўшы іх данінай. У 1209 году Чынгісхан заваяваў Сярэднюю Азію і звярнуў свой погляд на поўдзень.
Перад заваяваннем Кітая Чынгісхан вырашыў засцерагчы ўсходнюю мяжу, захапіўшы ў 1207 гаду дзяржаву тангутаў Сі-Ся, раней адваеваўшых Паўночны Кітай у дынастыі кітайскіх імператараў Сун і стварылых сваю дзяржаву, якая размяшчалася паміж яго валадарствамі і дзяржавай Цзінь. Захапіўшы некалькі ўмацаваных гарадоў, улетку 1208 «Праўдзівы ўладар» адышоў да Лунцзіню, чакаючы нясцерпную спякоту, якая выпала на той год. Тым часам да яго даходзяць весткі, што яго старыя ворагі Тахта-беки і Кучлук рыхтуюцца да новай вайны з ім. Папярэджваючы іх уварванне і дбайна падрыхтаваўшыся, Чынгісхан разбіў іх ушчэнт у бітве на беразе Іртыша. Тахта-бекі апынуўся ў ліку загінулых, а Кучлук выратаваўся ўцёкамі і знайшоў прытулак у каракітаеў.
Здаволены перамогай, Цемучын зноў накіроўвае свае войскі супраць Сі-Ся. Пасля перамогі над войскам кітайскіх татараў ён захапіў крэпасць і праход у Вялікай Кітайскай сцяне і ў 1213 году ўварваўся непасрэдна ў саму Кітайскую імперыю, дзяржаву Цзінь і мінуў да Няньсі ў правінцыі Ханьшу. З нарастальнай зацятасцю Чынгісхан вёў свае войскі, высцілаючы дарогу трупамі, у глыб кантынента і ўсталяваў сваю ўладу нават над правінцыяй Ляодун, цэнтральнай у імперыі. Некалькі кітайскіх вайскаводаў, бачачы, што мангольскі заваёўнік атрымлівае нязменныя перамогі, перабеглі на яго бок. Гарнізоны здаваліся без бою.
Зацвердзіўшы сваё становішча ўздоўж усёй Вялікай Кітайскай сцяны, увосень 1213 гады Цемучын пасылае тры войскі ў розныя канцы Кітайскай імперыі. Адна з іх, пад камандаваннем трох сыноў Чынгісхана — Джучы, Чагатая і Угэдэя, накіравалася на поўдзень. Іншая пад правадырствам братоў і вайскаводаў Цемучына, зрушылася на ўсход да мора. Сам Чынгісхан і яго малодшы сын Талуй на чале асноўных сіл выступілі ў паўднёваўсходнім кірунку. Першае войска прасунулася да самога Ханана і, захапіўшы дваццаць восем гарадоў, далучылася да Чынгісхана на Вялікай Заходняй дарозе. Войска пад камандаваннем братоў і вайскаводаў Цемучына захапіла правінцыю Ляо-сі, а сам Чынгісхан скончыў свой трыўмфальны паход толькі пасля таго, як дасягнуў марскога скалістага мыса ў правінцыі Шаньдунь. Але ці то асцерагаючыся міжусобіц, ці то з прычыны іншых чыннікаў ён вырашае ўвесну 1214 года вярнуцца ў Манголію і складае з кітайскім імператарам мір, пакінуўшы яму Пекін. Аднак не паспеў правадыр манголаў сысці за Вялікую Кітайскую сцяну, як кітайскі імператар перавёў свой двор далей, у Кайфын. Гэты крок быў успрыняты Цемучынам як праява варожасці, і ён зноў увёў войскі ў імперыю, зараз асуджаную на згубу. Вайна працягнулася.
Войскі чжурчжэнэй у Кітаі, папоўніўшыся за рахунак першабытнікаў, ваявалі з манголамі да 1235 года па ўласнай ініцыятыве, але былі пабітыя і знішчаныя пераемнікам Чынгісхана Угэдеем.
[правіць] Барацьба з Кара-кіданьскім ханствам
Услед за Кітаем Чынгісхан рыхтаваўся да паходу ў Казахстан і Сярэднюю Азію. Асабліва яго прыцягвалі квітнеючыя гарады Паўднёвага Казахстана і Жэтысу. Ажыццявіць свой план ён вырашыў праз даліну ракі Або, дзе размяшчаліся багатыя гарады і правіў імі даўні вораг Чынгісхана — хан найманаў Кучлук.
Пакуль Чынгісхан заваёўваў усе новыя гарады і правінцыі Кітая, збеглы найманскі хан Кучлук папытаў далага яму сховішча гурхана дапамагчы сабраць астаткі войска, пабітай пры Іртышу. Займеўшы пад сваю руку даволі моцнае войска, Кучлук склаў супраць свайго сюзэрэна звяз з шахам Харэзма Мухамедам, да гэтага якія плацілі даніна каракітаям. Пасля кароткай, але рашучай ваеннай кампаніі саюзнікі засталіся ў вялікім выйгрышы, а гурхан быў змушаны адмовіцца ад улады ў карысць няпрошанага госця. У 1213 году гурхан Чжылугу сканаў, і найманскі хан стаў поўнаўладным кіраўніком Сямірэчя. Пад яго ўлада перайшлі Сайрам, Ташкент, паўночная частка Ферганы. Стаўшы непрымірымым супернікам Харэзма, Кучлук пачаў у сваіх валадарствах ганення на мусульман, чым выклікаў нянавісць аселага насельніцтва Жытысу. Кіраўнік Койлыка (у даліне ракі Або) Арслан хан, а затым і кіраўнік Алмалыка Бу-зар адышлі ад найманаў і абвясцілі сябе падданкамі Чынгісхана.
У 1218 году атрады Джэбэ сумесна з войскамі кіраўнікоў Койлыка і Алмалыка ўварваліся ў землі каракітаеў. Манголы заваявалі Сямірэч`е і Ўсходні Туркестан, якімі валодаў Кучлук. У першай жа бітве Джэбэ разграміў найманаў. Манголы дазвалялі мусульманам публічнае богаслужэнне, забароненае раней найманами, што спрыяла пераходу ўсяго аселага насельніцтва на бок манголаў. Кучлук, не здолеўшы арганізаваць супраціўленне, збег у Аўганістан, дзе быў злоўлены і забіты. Жыхары Баласагуна адкрылі вароты манголам, завошта горад атрымаў назоў Габалык «добры горад». Перад Чынгісханам адкрылася дарога ў межы Харэзма.
[правіць] Заваёва Сярэдняй Азіі
На захад
Пасля заваёвы Кітая і Харэзма вярхоўны ўладар мангольскіх кланавых правадыроў Чынгісхан паслаў на выведку «заходніх земляў» моцны кавалерыйскі корпус пад камандаваннем Джэбэ і Субедэя. Яны мінулі па паўднёвым беразе Каспійскага мора, затым, пасля спусташэння Паўночнага Ірана, пракраліся ў Закаўказзе, разбілі грузінскае войска (1222) і, прасоваючыся на поўнач уздоўж заходняга берага Каспійскага мора, сустрэлі на Паўночным Каўказе аб'яднанае войска полаўцаў, лязгінаў, чыркесаў і аланаў. Адбыўся бой, які не меў рашучых наступстваў. Тады заваёўнікі занеслі раскол у шэрагі непрыяцеля. Яны адарылі полаўцаў і абяцалі іх не чапаць. Апошнія сталі расхадзіцца па сваіх вандроўках. Скарыстаўшыся гэтым, манголы лёгка разбілі аланаў, лязгінаў і чыркесаў, а затым разбілі па частках і полаўцаў. У пачатку 1223 гады манголы ўварваліся ў Крым, узялі горад Сурож (Судак) і зноў зрушыліся ў палавецкія стэпы.
Полаўцы збеглі на Русь. Сыходзячы ад мангольскага войска, хан Кацян праз сваіх амбасадараў прасіў не адмовіць яму ў дапамозе свайго зяця Мсціслава Заліхвацкага, а таксама Мсціслава III Раманавіча, кіравальнага вялікага князя Кіеўскага. У пачатку 1223 гады ў Кіеве быў скліканы вялікі княжы з'езд, дзе было дасягнута дамова, што ўзброеныя сілы князёў Кіеўскага, Галіцкага, Чарнігаўскага, Северскага, Смаленскага і Валынскага княстваў, аб'яднаўшыся, павінны падтрымаць полаўцаў. Зборным месцам для рускай аб'яднанай раці быў прызначаны Днепр, блізу выспы Хортыца. Тут і былі сустрэтыя пасланцы з мангольскага лагера, якія прапаноўвалі рускім вайскаводам парваць звяз з полаўцамі і вярнуцца на Русь. Улічваючы досвед полаўцаў (якія ў 1222 году пайшлі на дамаўленні мангол парушыць свой звяз з аланамі, пасля чаго Джэбэ разбіў аланаў і напаў на полаўцаў) Мсціслаў пакараў смерцю пасланцаў. У бітве на рацэ Калка войскі Данііла Галіцкага, Мсціслава Заліхвацкага і хана Кацяна, не апавясціўшы астатніх князёў вырашылі самастойна «расправіцца» з манголамі пераправіліся на ўсходні бераг, дзе 31 траўня 1223 гады былі цалкам разгромленыя пры пасіўным сузіранні гэтай кровапралітнай бітвы з боку асноўных рускіх сіл на чале з Мсціславам III, якія размясціліся на ўзнёслым процілеглым беразе Калкі.
Мсціслаў III, абгарадзіўшыся тыном, на працягу трох дзён пасля бітвы трымаў абарону, а затым пайшоў на дамову з Джэбэ і Субедаем аб складанні зброі і вольным адыходзе на Русь, як не які ўдзельнічаў у бітве. Аднак ён, яго войска і якія даверыліся яму князі былі вераломна запалоненыя манголамі і жорстка закатаваныя як «здраднікі ўласнаму войску».
Пасля перамогі манголы арганізавалі пераслед астаткаў рускага войска (толькі кожны дзясяты ваяр вярнуўся з Прыазоўя) руйнуючы на дняпроўскім кірунку горада і вёскі, захопліваючы ў палон мірных жыхароў. Аднак дысцыплінаваныя мангольскія вайскаводы не мелі загада затрымоўвацца на Русі. Неўзабаве яны былі адкліканыя Чынгісханам, які палічыў, што асноўная задача выведвальнага паходу на захад паспяхова вырашаная. На зваротным шляху ў вусця Камы, войскі Джэбэ і Субедэя патрывалі сур'ёзную паразу ад волжскіх булгар, якія адмовіліся прызнаць над сабой уладу Чынгісхана. Пасля гэтай няўдачы манголы спусціліся ўніз да Саксіну і прыкаспійскімі стэпамі вярнуліся ў Азію, дзе ў 1225 году злучыліся з галоўнымі сіламі мангольскага войска.
Пакінутым у Кітаі мангольскім войскам спадарожнічаў такі жа поспех, што і войскам у Заходняй Азіі. Мангольская імперыя была пашыраная за рахунак некалькіх новых заваяваных правінцый, ляжалых да поўначы ад Жоўтай ракі, за выключэннем аднаго-двух гарадоў. Пасля смерці імператара Сюінь-Цзуна ў 1223 гаду Паўночная Кітайская імперыя практычна спыніла сваё існаванне, і межы Мангольскай імперыі амаль супалі з межамі Цэнтральнага і Паўднёвага Кітая, які кіраваўся імператарскай дынастыяй Сун.
[правіць] Смерць Чынгісхана
Па вяртанні з Цэнтральнай Азіі Чынгісхан яшчэ раз правёў сваё войска па Заходнім Кітаі. У 1225 або ў пачатку 1226 гады Чынгіз распачаў паход на краіну тангутаў. Падчас гэтай кампаніі астролагі паведамілі правадыру манголаў, што пяць планет знаходзяцца ў неспрыяльнай адпаведнасці. Суеверны мангол палічыў, што яму пагражае небяспека. Пад уладай благога прадчування грозны, заваёўнік адправіўся дадому, але па дарозе захварэў і 25 жніўня 1227 года памёр.
Паводле завяшчання, пераемнікам Чынгісхана стаў яго трэці сын Угедэй. Датуль, пакуль не будзе ўзяты сталіца Сі-Ся Чжунсін, смерць вялікага кіраўніка павінна была захоўвацца ў таямніцы. Пахавальная працэсія зрушылася з постаці Вялікай Арды на поўнач, да ракі Анон. Завяшчанне мангольскага ўладара выконвалася з такой дбайнасцю, што людзей, пападаўшыхся насустрач працэсіі, забівалі. Праз роднае месца яго цела пранеслі жонкі, і ў выніку ён быў пахаваны ў багатай магільні ў даліне Анона. Пры пахаванні былі праведзеныя містычныя абрады, якія закліканыя былі абараніць месца, дзе быў пахаваны Чынгісхан. Месца яго пахавання дагэтуль не знойдзена, хоць пошукі прадпрымаліся неаднаразова.
[правіць] Асоба Чынгісхана
Асноўныя крыніцы, па якіх мы можам судзіць аб жыцці і асобы Чынгісхана, былі складзеныя ўжо пасля яго смерці (асабліва важна сярод іх «Патаемнае паданне»). Хоць іх пэўнасць не суцэль відавочная, з гэтых крыніц мы атрымліваем даволі падрабязныя звесткі як аб выглядзе Чынгіза (высокі рост, дужы целасклад, шырокі ілоб, доўгая барада), так і аб рысах яго характару. Адбываючыся з народа, стаялага ў то час на самой нізкай ступені культуры, Чынгісхан быў пазбаўлены ўсякай адукацыі, не меў магчымасці засвоіць тыя веды, якім загадаў навучаць сваіх сыноў, і да канца жыцця не ведаў іншай мовы, акрамя мангольскай. З здольнасцямі вайскавода ён злучаў арганізатарскія здольнасці, непахісную волю і самавалоданне. Шчодрасцю і ветлівасцю ён валодаў у дастатковай ступені, каб захаваць прыхільнасць сваіх паплечнікаў. Не адмаўляючы сабе ў радасцях жыцця, ён заставаўся чужы празмернасцяў, несумяшчальных з дзейнасцю кіраўніка і вайскавода, і дажыў да старэчых гадоў, захаваўшы ў поўнай сіле свае разумовыя здольнасці.
[правіць] Літаратура
- Боржыгін Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Манголія, 2005;
- Д’Оссон К. Ад Чынгісхана да Тамерлана. Парыж, 1935;
- Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Імперыя Чынгіс-хана. М.: Усходняя літаратура, 2006. ISBN 5-02-018521-3
- Рашыд пекла-Дын Фазлуллах Хамадани. Складанка летапісаў. Т. 1. Кн. 1. Пёр. Л. А. Хетагурова, 1952
- Рашыд пекла-Дын Фазлуллах Хамадани. Складанка летапісаў. Т. 1. Кн. 2. Пёр. О. І. Смірновай, 1952;
- Юань-чао бі-шы. Патаемнае паданне манголаў. Пёр. З. А. Козіна, 1941;
- Юань шы. Гісторыя дынастыі Юань. — М.: Пекін, 1976.
[правіць] Заўвагі
[правіць] Спасылкі
- Батулла. Чынгіс-хан
- Сумбур. Асобы Чынгісхана
- Чынгісхан. Біяграфія
- Сусветная гісторыя Чынгісхан
- Биографии знаменитых личностей
- Скрыннікаў Р. Г. Мангольскае нашэсце
- Захоп Русі мангола-татарамі\\Мапа
- Асноўныя моманты жыцця Чынгісхана
- Каваль стэпнай маралі
- Темучын — карацель неразумных
- Правіла боя
- Мангольскае іга за кітайскай сцяной
