Victor Hugo

Test an lenga piemontèisa

Victor Hugo

Dzortut avosà tanme scritor e poeta an lenga fransèisa e òm polìtich an Fransa, Victor-Marie Hugo a l'é stàit ëdcò dissegnator.
A l'era nassù a Besançon ël 26 ëd fërvé dël 1802, tersa masnà dël capitani (peui general) Joseph Léopold Sigisbert Hugo e ëd soa fomna Sophie. Soa biografìa a peul esse dividùa an set perìod.

[modìfica] L'anfansia (1802-1815)

Con so pare ant l'armada, da masnà Victor Hugo a viagiava soèns.

A sinch agn a l'é andàit dapress a sò pare a Roma, Nàpoli, an sël Monsnis, a Avlin.
Dël 1811 an Ëspagna, cand sò pare a l'era cont dl'amper, goernador ëd Madrid, consejé dël re Giusep, cont ëd Cifuentes e marchèis ëd Siguenza. Victor e sò frel Eugène a son ëstàit mandà al colege dij nòbij a Madrid, anté ch'as pensava ch'a l'avrìo gropà con l'aristocrassìa spagneula; ma costi-sì a-i consideravo d'anvasor.
Dla prima dël 1812 la situassion fransèisa a Madrid a l'era fasse dlicà e ël general Hugo a l'ha pensà bin ëd fé rintré soe fomna e le masnà a Paris.

Ant j'antërvaj antra costi viage, madamin Hugo a educava soe masnà a Paris, anté ch'a vivìo al nùmer 12 ëd passage dle Feuillantines; antra ij sò amis a-i era la cita Adèle Foucher. A l'ancamin, a l'é stàita soa mare ch'a l'ha guidà le sèrnie literarie ëd Victor.

Ansema a sò pare, ël cit a l'é stàit ëdcò an Còrsica.

Drocà Napoleon, la posission dla famija Hugo a l'é dësblasse a l'amprovista. Ël general, antërnà a Bloys, a l'é trovasse n'àutra fomna e madamin Hugo a l'ha dovù tramudé ant un cit alògg ëd contrà Bon-apart. Victor a l'é stàit mandà a la pension Cordier, an contrà Marguérite, për prontesse për l'École Polytechnique.

[modìfica] Ël giovo portent (1815-1822)

Ij tre agn passà a la pension Cordier, le lession pijà a Louis-le-Grand, a son ëstàit amportant për chiel, dagià ch'a costituisso l'ùnica educassion sistemàtica e antrega ch'a l'ha arseivù. A l'era fiamengh an matemàtica, superfissial ant jë studi clàssich e a lesìa con passion.
La passion për la literatura a l'é vnuje a quatòrdes agn e durant j'agn ëd la scòla a l'ha componù tuta sòrta ëd vers, òde, sàtire, acròstich, andvinaje, epopee e madrigaj. A l'ha scrivù ëdcò na tragedia, Irtamène, a la fasson ëd Voltaire; na poesìa longa; un melodrama antitlà Inez de Castro; n'òpera còmica e na serie ëd tradussion dij clàssich.

Dël 1817 a l'ha otnù na mension d'onor da l'Academia Fransèisa për na poesìa an sël tema dla gòj ch'a-i ven da lë studi e da l'aplicassion; ancoragià da sòn a l'ha ancaminà a travajé a sò prim romanz Bug-Jargal.
Dël 1819 l'Academia dij gieugh floreaj a l'ha daje ël prim premi për na poesìa an sla restaurassion ëd la statua d'Enrich IV; as dis che a l'é an costa ocasion che Chateaubriand a l'ha dilo ël giovo portent.

Antratant, so frel pì vej Abel a l'avìa ancaminà a fé seurte un giornal, durà pòch, "Le conservateur littéraire". Victor Hugo a l'ha contribuì a 's giornal con sò romanz Bug-Jargal e na gran quantità 'd pròse e 'd vers, ch'a valìo franch pòch.

La mòrt ëd soa mare dël giugn 1821 e sò arfud d'aceté 'd sòld da sò pare a l'han portalo a dovèj fé front a le dificoltà econòmiche: për n'ann antregh a l'ha vivù con 700 franch an na nìvola ëd contrà dël Dragon, n'esperiensa ch'a l'ha peui sfrutà ant ël përsonage ëd Marius dij Misérables. Durant costi mèis a l'ha seghità a scrive con costansa e con cola fiusa an chiel-midem ch'a l'ha compagnalo për tuta soa vita.

[modìfica] Ël perìod realista (1822-1827)

Dël giugn 1822, Hugo a l'ha publicà sò prim volum ëd poesìe, antitlà Odes et poésies diverses. Gavà chèich vers sentimental adressà a soa amìa dl'anfansia Adèle Foucher (Le vallon de Chérizy, À toi, Le regret), j'euvre arcujìe ant ës volum a j'ero lòn ch'a-i andasìa për tiré l'atension ëd la cort e sòn a l'é sucedù. An quatr mèis a son ëstàite vendùe mila e sinchsent còpie e un-a ëd coste a l'é rivà ant le man ëd Luis XVIII e a l'é piasuje. Hugo a l'é vnù poeta dla famija real.

Ai 14 d'otóber 1822, Victor Hugo e Adèle Foucher as son mariasse con na sirimònia a San Sulpissi. Victor as concilia con sò pare, ma ël mariage a l'é stàit vastà da sò frel Eugène che a l'era ëdcò chiel an-namorà dla sposa: a l'ha pijaje na crisi e a l'é vnù fòl. A l'é stàit peui arcovrà e a l'é mòrt an manicòmi dël 1837.
Për manten-e la famija, Hugo a l'ha scrivù ëd romanz (tanme Han d'Islande, 1823) e d'artìcoj.

Dël 1824 a l'ha fondà la Muse française. Ij contributor a 's giornal a formavo ël Cenàcol, na sossietà literaria ch'as rancontrava ant ij locaj ëd Charles Nodier, librari dl'Arsenal, e dont mèmber ëd prim pian a j'ero Hugo, Alfred de Vigny, Charles Nodier, Alexandre Soumet, Émile Deschamps e Delphine Gay. Ëd costi giovo scritor mach Nodier a l'era franch arvolussionari e romàntich.
A ancaminé dal 1825, Hugo a resta viaman ëd pì anfluensà da Nodier: ansema a chiel a l'ha visità la Svìssera; a l'é andàit a trové Lamartine a St-Pont; a l'ha lesù dle balade alman-e. Dël 1826 a l'ha publicà Bug-Jargal e an na neuva edission dj'Odes surtìa ëd col'ann a l'ha giontaje le Ballades, anté ch'a së s-ciàira la transission dal classicism al romanticism.

[modìfica] Ël perìod romàntich (1827-1830)

Për la fin dël 1826 j'anandiator dël moviment romàntich fransèis, Chateaubriand e Lamartine, a j'ero artirasse për desse a la polìtica e na sconda ondà ëd romanticism a l'era an camin ch'a pijava dzorvent an sla literatura fransèisa. Hugo a l'ha tòst capì la fòrsa d'ës neuv moviment e a l'ha decidù ch'a dovìa cavalchelo.
Sò rompiment con la cort a l'é simbolisà da la publicassion d'Ode à la colonne, anté che Hugo a pija le part dij marëssal ëd Napoleon contra j'ofèise fàitje da l'ambassador austrìach.

Cromwell, dël 1827, a resta ël prim drama stòrich romàntich. A l'avìa gia butane giù na prima version për fërvé, ma ant ij mèis apress a l'é stàit ocupà a scrivne l'achit, ch'a resta na sòrt ëd diciarassion dij drit dël moviment romàntich. La nos d'ës manifest a l'é l'atach contra la stagnassion dla literatura fransèisa, efet ëd le régole rèide ëd Boileau. Costa avosà prefassion, publicà dl'otóber 1827, a l'ha falo dventé profeta e protagonìsta dla neuva scòla.

Lë sperimentalism a l'é a la rèis dj'euvre ëd cost perìod.
L'euvra teatral Marion Delorme (1829), n'arflession polìtica-stòrica, a l'é stàita proibìa da la censura. Ai 25 ëd fërvé dël 1830, Hernani a l'é stàit butà an sena al Teatro fransèis, con tòta Mars ant ël ròl ëd Doña Sol. L'euvra a l'ha pòrtaje 15000 franch e Hugo a l'ha tramudà con soa fomna e le masnà an na ca pì gròssa davzin ai Champs Élysées.

[modìfica] La riussìa (1830-1845)

Con l'advent ëd la monarchìa ëd luj la vita d'Hugo a intra ant un perìod ëd quìndes agn ëd sucess.

Dël 1830, ij rapòrt d'Hugo con soa fomna a l'han ancaminà a andé pes; a l'ha ëdcò ancaminà la redassion ëd Notre-Dame de Paris, publicà ant l'avril dl'ann apress otnend na gròssa popolarità an d'ambient anté ch'as lesìo pa 'd poesìe e ij drama controvers a j'ero nen apressià.
Dlë dzèmber a arsèiv l'amirassion dj'anteletuaj për Feuilles d'automne.

Tut a j'andasìa bin: soe quatr masnà Léopoldine, Charles, François-Victor e Adèle a chërsìo bin; a l'era assè an oposission a Luis-Filip da esse considerà un màrtir sensa ess-lo për da bon; a l'ha tramudà an n'àutr alògg an piassa dij Vosges, anté che peui a l'avrìo fàit ël Musé Victor Hugo.
Ëd novèmber 1832 a l'ha butà an sena Le roi s'amuse, censurà da la sconda sèira. Ai 2 ëd fërvé 1833 a l'ha arpresentà Lucrèce Borgia dnans a 'n pùblich antusiàstich: a antërpreté la part ëd la prinsipëssa Negroni a-i era Juliette Gauvin, conossùa 'me Juliette Drouet, ch'a l'é vnùita la morosa d'Hugo për pì che sinquant'agn.
Lucrèce Borgia a l'é stàit ël penùltim sucess d'Hugo a teatro: dël 1833 Marie Tudor e Angelo a son ëstàit doi faliment; për un moment ël trionf ëd Ruy Blas ant ël 1838 a l'ha arciamà ij temp d'Hernani, ma la fin dël drama romàntich a l'é rivaje con la derota completa dij Burgaves ant ël 1843.
Tutun an costi agn soa riputassion tanme grand poeta lìrich a l'é fissasse ëd fasson gorëgna. Apress le Feuilles d'automne a son rivaje Les chants du crépuscule dël 1835, Les voix intérieures dël 1837 e Les rayons et les ombres ant ël 1840.

Dël 1839 Hugo a l'é candidasse për l'elession a l'Academia Fransèisa, ma a sò pòst a l'han elegiù Dupaty. A në scond tentativ a l'é stàit batù da Molé. Na tersa vira, dël 1840, a l'é stàit elegiù Flourens. A l'é mach al quart tentativ, dël 1841, ch'a l'ha fàila.
An costi agn ëd popolarità ël temperament egoista d'Hugo a l'é dventa pes e si prima a l'avìa dle costume rigorose, adess a-j piasìa passess-la bin, lòn che soèns a scandalisava la gent.
Ant ël 1843 a-j son rivaje doi colp dur: ël faliment dij Burgraves a l'é stàit complet e crasant e, dl'otonn, soa fija Léopoldine a l'é nià ant la Sen-a.

Ël cìflis dij Burgraves a l'é considerà tanme ël moment anté che Hugo a l'ha bandonà la poesìa. An efet, chiel a l'era giumaj tirà da la cariera polìtica e da la vita 'd mond. Dël 1845 a l'é stàit creà pari ëd Fransa.

[modìfica] La polìtica e l'esili (1845-1870)

Hugo a l'era nen bon an polìtica. Ant la ca dij pari a dovrava tanta retòrica ch'a l'era malfé pijelo an sël serio. Apress l'arvolussion dël 1848 a l'é presentasse për la pressidensa dla repùblica, ma a l'ha pijà mach pòchi vot.

Rivà al podèj Napoleon III, Hugo as opon an manera ciàira e decisa con na serie ëd dëscors. Ai 14 dë dzèmber 1851 a l'é forsà a andé an esili e a scapa a Brussel travestì da ovrié. Dl'ost 1852 a l'ha tramudà a Jersey e dël 1855 a l'é trasferisse a Guernsey andoa a l'ha catà ca Hauteville për abiteje.

Leugn da la Fransa, a l'ha pijà 'd bala l'amperador an Napoléon le petit (1852) e a l'ha giutà esilià e republican an finansiandje.

Dël 1853 a l'ha publicà Les châtiments. Les contemplations, dël 1856, a conten-o miraco la part pì durèivola dij sò vers lìrich. Doi agn apress a l'ha componù la prima session ëd la Légende des siècles.
Dël 1862 a l'é publicà ël romanz Les misérables, arseivù an manera trionfal. A-j son ëvnùje apress Les travailleurs de la mer dël 1866 e L'homme qui rit ant ël 1869.

Ant ij darié agn ëd sò esili soa famija a l'é dësblasse: soa fomna a l'ha tramudà a Brussel anté ch'a l'é mòrta dël 1868, soa fija Adèle a l'é scapà con n'ufissial anglèis; mach Juliette Drouet a l'é restaje fidela.

[modìfica] Ij darié agn (1870-1885)

Drocà Napoleon III e stabilìa la repùblica, dlë stèmber 1870 Hugo a l'é rintrà a Paris, arseivù an trionf, e a l'é dventà cantor e profeta dla tersa repùblica.
Sò artorn a la vita polìtica a l'ha nen durà vàire. A l'é stàit elegiù a la Ciambrea nassional ma a l'ha tòst dàit soe dimission.

Durant la Comun-a a l'ha tramudà a Brussel; a l'era ufrisse d'ospité ij comunard esilià, ma për sòn ël goern belgi a l'ha taparalo via.
Rintrà a Paris a l'é stàit elegiù al Senà, ma a l'era nen ativ ant ij debà. Tutun findi a soa mòrt a l'ha partissipà a le ciambree dël Senà, angagiand-se tra l'àutr për ël condon ai comunard, e dl'Academia Fransèisa.

Dël 1883 a l'é mòrtie Juliette Drouet.
Victor Hugo a l'é mòrt, motobin rich, a Paris ël 22 ëd magg dël 1885. Conforma a soe volontà, sò còrp a l'é stàit butà an na cassia da pòver. Për na neuit a l'han piassalo sota l'arch ëd trionf e peui a l'han sotralo al Panthéon.

[modìfica] La crìtica

L'idolatrìa ch'a l'avìo për chiel vàire dij sò amirator a l'ha provocà na reassion inevitàbila. Possà da costa reassion, soe qualità grame - dzortut sò caràter - a l'han butà an ombra sò talent armarchèivol. Tutun a l'é possìbil fé në stim pì echilibrà.

Da na mira stòrica Victor Hugo a l'é 'd sigura un-a dle përsonalità pì grande dla literatura an lenga fransèisa. Soa anfluensa a l'é stàita motobin ancreusa e spantià: ant ij sò travaj as treuvo j'ambrion ëd tanti moviment ch'a-i son ëvnuje apress, tanme ij parnassian, ij simbolista, ij decadent. D'autor motobin diferent, tanme Baudelaire, Verlaine o fin-a Rimbaud a-j devo cheicòs.
L'anfluensa literaria d'Hugo a l'ha rësguardà dzortut la técnica.

Hugo a l'era franch nen l'arvolussionari ch'a disìa d'esse, ma a l'ha torna antroduvù ij méter e la cadensa dël sécol ch'a fa XVI e a l'ha rompù con jë schema rèid ëd Boileau. D'àutra part, ij sò romanz a son pa al livel ëd coj ëd Balzac o ëd Sand. Tutun a l'é stàit mèistr dël lengage e na gran figura literaria, ël pì grand poeta an lenga fransèisa dël sécol ch'a fa XIX.

[modìfica] Euvre prinsipaj

[modìfica] Literatura

• Irtamène (tragedia)
• Inez de Castro (melodrama)
• Odes et poésies diverses (poesìe, 1822)
• Han d'Islande (romanz, 1823)
• Nouvelles odes (1824)
• Bug-Jargal (romanz, 1826)
• Odes et ballades (1826)
• Cromwell (drama, 1827)
• Amy Robsart (1829)

Publicà con në stranòm, a l'é n'arfassiment ëd Kenilworth dë Scott. A l'é stàit un faliment.

• Les orientales (poesìe, gené 1829)
• Les derniers jours d'un condamné (1829)
• Marion Delorme (1829)
• Hernani (1830)
• Notre-Dame de Paris (1831)

A l'é la stòria ëd na fomna motobin bela, disputà da 'n gheub e un prèive an-namorà.

• Feuilles d'automne (1831)
• Le roi s'amuse (1832)
• Lucrèce Borgia (1833)
• Marie Tudor (1833)
• Angelo (1833)
• Claude Gueux (1834)

La stòria ëd n'òm da la miseria a la ghijotin-a a dventa n'arflession an sna sossietà ch'a crea 'd përson-e arfudà e a traonda 'd vìtime nossente.

• Les chants du crépuscule (1835)
• Les voix intérieures (1837)
• Ruy Blas (1838)
• Les rayons et les ombres (1840)
• Le retour de l'empereur (arcòlta ëd poema, 1840)
• Les burgraves (1842)
• Napoléon le petit (1852)
• Les chatîments (1853)
• Dieu (1855)
• Les contemplations (1856)
• Les misérables (romanz, 1862)

Les misérables a l'é un romanz d'Hugo ch'a l'ha avù un sucess motobin grand. Costi miseràbij a son le vìtime d'un ordinament sossial ingiust.

Jean Valjean, vej forsà, a treuva arpar dal vësco ëd Digne, Myriel, ma a-j pòrta via doe girìndole d'argent e a scapa. Cand ch'a l'é arestà, ël vësco a testimònia për chiel. Valjean a resta motobin tocà da tanta generosità e a cangia fasson ëd vive.
Ël temp a passa e Valjean giumaj a marcia drit, an dovrand ël nòm fàuss ëd Madeleine. Fantine, na pòvra fomna ancantà e bandonà con soa fija Cosette, a l'é arestà e maltratà dal comissari Javert; Valjean as buta an mes e a la fa liberé. Javert a l'ha na conferma che Valjean e Madeleine a son l'istessa përson-a.
Passaje dël temp, Champmathieu, un pòvr òm, a l'é pijà për Valjean, ch'a l'era ancor arsercà; apress na tormentà lòta anterior, Valjean a dësvèila soa identità an tribunal. Lassà për un moment lìber, a vija Fantine ch'a sta për meuire e a-j fa sarament ëd cudì Cosette; peui a treuva sosta a Paris. Cosette a va a servissi dal gram Thénardier. Valjean, torna arestà da Javert, a scapa torna; ma tuti a chërdo ch'a sia mòrt nià. A salva Cosette, portandla via da Thénardier, e a la buta a l'arpar.
Adess as fa ciamé Fauchelevent: a dventa amis d'un giovo republican, Marius, ch'a veul bin a Cosette. Durant ij batibeuj dël 1832, Valjean a combat an sle baricade ansema a Marius e al dësbela Gavroche. A-j dan an guerna Javert, pijà përzoné; con generosità a lo lassa andé lìber e peui a salva Marius ferì. Chiel-sì, na vira varì, a maria Cosette. Parèj Valjean a l'ha mantnù la promëssa fàita a Fantine: cand ch'a meuir, dacant a chiel a-i son, anvische, le girìndole dël vësco.

• Victor Hugo raconté par un témoin de sa vie (nòte autobiogràfiche dità a soa fomna, 1863)
• William Shakespeare (1864)
• Les travailleurs de la mer (1866)
• L'homme qui rit (1869)
• Actes et paroles (1872)
• L'année terrible (1872)
• Quatre-vingt-treize (1874)
• L'art d'être grand-père (1877)
• L'histoire d'un crime (1877)
• Discours pour Voltaire (1878)
• Le pape (1878)
• La pitié suprême (1879)
• Religions et religion (1880)
• Torquemada (1882)
• La légende des siècles (tersa serie, 1883)
• Combats politiques et humanitaires

Dij vàire travaj publicà dòp soa mòrt dai sò amis Paul Meurice e Auguste Vacquerie, ij pì anteressant a resto ël volum ëd nòte autobiogràfiche Choses vues e l'arcòlta ëd poesìe Toute la lyre. J'àutre colession pòstume a l'han mach fàit dla mal a la riputassion dël poeta.

[modìfica] Dissègn

• Ruines de Gros-Nez (1854-1855)