Serwitut

Z Wikipedii

Artykuł wymaga poszerzenia.
Do artykułu należy dodać: omówienie służebności w Królestwie Polskim.

Ten artykuł dotyczy pojęcia z zakresu rolnictwa. Zobacz też: miejscowości o nazwie Serwitut.

Dawna Hala Miętusia i serwitutowe lasy wokół niej

Serwitut – nadawane do początków XX w. uprawnienia chłopa posiadającego ziemię orną, polany lub hale do korzystania z pańskich lasów. Część lasu objętą serwitutem nazywano cerklem lub cyrklem. Serwituty, zwane też służebnościami, były więc rodzajem prawa rzeczowego. Serwituty oparte były na aktach jednostronnych (np. przywilejach nadanych osadźcom wsi przez królów polskich), na umowach ustnych lub zwyczajach. Początkowo serwituty dotyczyły własności królewskiej lub dworskiej, później w miarę, jak zmieniali się właściciele lasów, również prywatnej lub państwowej.

Przykładowo na Podhalu uprawnienia serwitutowe obejmowały:

prawo do wypasu bydła, owiec i koni w wyznaczonych porach roku; wyłączone od wypasu były tereny świeżo zalesione
prawo do przegonu przez las bydła, owiec i koni oraz do przejazdu wyznaczonymi drogami
prawo do pobrania z lasu określonej ilości drewna na na opał i na ogrodzenia, niekiedy także na budowę domów i innych zabudowań; czasami dopuszczano także pobieranie ściółki

Drewno opałowe wolno było pobierać bez żadnych opłat i innych zobowiązań. Za wypas w lesie serwitutowym pobierane były zwykle drobne opłaty zwane czynszem spaśnym, które obliczano od ilości owiec. Przed I wojną światową pobierano je w walucie austriackiej, w okresie międzywojennym nie były pobierane. Ponadto oddzielnie dla każdej hali ustalona była dodatkowa danina w oscypkach. Drewno opałowe przysługiwało na każdy „numer” we wsi, nawet jeśli mieszkaniec tej wsi nie posiadał w Tatrach żadnej własności. Z lasów należących do Wspólnoty Leśnej Uprawnionych Ośmiu Wsi było pobierać drewno także na cele budowlane. W celu kontrolowania poboru drewna wolno było go pobierać tylko przez dwa ustalone dni w tygodniu i wywozić tylko określonymi drogami. Na opał wolno było pobierać tylko odpady zrębowe i posusz leżący (stojący tylko wtedy, gdy dało się go wziąć bez pomocy siekiery czy piły). Można było wziąć także drewno leżące na ziemi, jeśli np. zostało powalone przez wiatr, ale tylko wtedy, gdy nie nadawało się do innych celów. Tak było w teorii, praktyka jednak była inna - serwituty były nagminnie przez ludność nadużywane.

W Tatrach niemal połowa lasów objęta była serwitutami. Na terenie lasów należących do Uznańskich specjalna komisja powołana do regulacji tej służebności ustaliła możliwą do pobrania na opał ilość drewna na 14 tysięcy „fur parobydlnych” rocznie. W praktyce po lasach krążyło w wyznaczone dwa dni w tygodniu kilkaset chłopskich furmanek, skontrolowanie ich było więc niemożliwe. Uprawnienia serwitutowe były nagminnie przekraczane i to zarówno przez pobierających opał, jak i przez pasterzy. Serwituty były nieustannym źródłem zatargów pomiędzy właścicielami lasów a góralami, przyczyniały się też do niszczenia lasów. Aby temu przeciwdziałać dekret austriacki z 5 lipca 1853 ustalił zniesienie serwitutów, głównie poprzez spłaty i tzw. ekwiwalenty, czyli oddanie na własność pewnego fragmentu lasu w zamian za zrzeczenie się serwitutów. Część serwitutów w ten sposób zlikwidowano (np. na Hali Jaworzyna Rusinowa. Jednak w okresie międzywojennym prywatni właściciele lasów nie kontynuowali tej działalności, natomiast Polskie Towarzystwo Tatrzańskie i państwowe władze wykupywały od górali udziały na halach. Po wojnie lasy tatrzańskie należące do Uznańskich zostały znacjonalizowane, góralom zaś zamieniono serwitut opałowy na ekwiwalent leśny. Później jeszcze, uchwałą Rady Ministrów z 8 grudnia 1960 wszystkie prywatne własności w Tatrach, łącznie z serwitutami zostały przez państwo przymusowo wykupione lub wymienione na inne własności ziemskie poza Tatrami.

W zaborze pruskim serwituty zostały zniesione przez ustawę regulacyjną wydaną w 1823 r. przez władze Księstwa Poznańskiego.