Miary greckie

Z Wikipedii

Spis treści 1 Miary długości 2 Miary powierzchni 3 Miary pojemności 3.1 Płyny 3.2 Ciała sypkie 4 Miary wagi 5 Źródło

[edytuj] Miary długości

Grecy początkowo mierzyli przedmioty porównując je do długości rozmaitych części ciała. Przed VII w. p.n.e. doszło do powiązania tych poprzednio niezależnych od siebie jednostek w jeden zwarty system. Podstawą jego była stopa (pous), której wielkość była różna: powszechnie używana w architekturze = 0,294 - 0,296 m i 0,326 m; olimpijska = 0,320 m; eginecka = 0,333 m. Stopę dzielono na cztery szerokości dłoni (palaistē lub palastē) i 16 szerokości palca (daktylos). Przy pospolicie używanej w Attyce stopie równej 0,296 m, dłoń = 0,074 m, a palec = 0,0185 m. Rzadziej spotykamy inne jednostki budzące zainteresowanie metrologów i przez nich głównie wzmiankowane, ale mające mniejsze zastosowanie praktyczne: kondylos (członek palca) = 2 palcom, dichas = (pół stopy) = dwie szerokości dłoni; lichas (odległość między kciukiem a czubkiem palca wskazującego przy otwartej dłoni) = 10 palcom; spithamē (odległość od czubka małego palca do czubka kciuka przy rozpostartych palcach) = 12 palcom; pygmē (od łokcia do nasady palców) = 18 palcom; pygōn (od łokcia do pierwszych kostek przy dłoni zamkniętej) = 20 palcom.

Z Egiptu przejęty został łokieć (pechy). Łokieć liczony był od stawu łokciowego do czubków palców a jego długość ustalono na 2 ½ stopy. Rozmiary wahały się od 0,440 m do 0,525 m. Osobnym łokciem mierzono tkaniny, był to tak zwany łokieć tkacki = 0,385 m.

W przypadkach gdy stopa była jednostką zbyt małą, aby być przydatną, posługiwano się następującymi miarami długości: bēma (krok) = dwie i pół stopy; oryia (długość rozpostartych ramion liczonych od czubków palców) = 6 stóp; akaina (pręt) inaczej zwany kalamos (trzcina) = 10 stóp; plethron (długość bruzdy, po wyoraniu której należało dać odpocząć wołom) = 100 stóp; stadion (dystans, który można było przebiec maksymalną szybkością bez odpoczynku) = 600 stóp. W zależności od rozmiarów stóp otrzymujemy różne wielkości dla stadionu. Przy często używanej stopie attyckiej = 0,296 m, stadion = 177,6 m. Od Persów Grecy przyjęli miarę odległości zwaną parasangą zrównując ją z 30 stadiami. W źródłach spotykamy ponadto jeszcze inne miary, używane jednak rzadziej: diaulos (podwójny stadion), hippikon (tor wyścigowy dla rydwanów) = 4 stadia. Schoinos, miara pochodzenia egipskiego przejęta przez Greków, liczyła 12 000 łokci (ok. 6 300 m) i mogła równać się 30-40 stadiom (w zależności od długości stadionu). Odległości między miejscowościami określano często liczbą dni marszu.

[edytuj] Miary powierzchni

Powszechnie używana przez Greków miara plethron wywodziła się z praktyki rolniczej; oznaczała obszar, który mogła zaorać para wołów w ciągu jednego dnia. Jego rozmiary to kwadrat o bokach równych jednemu plethron tj. 100 stopom. Przy stopie (bierzemy najpopularniejszą w Attyce) = 0,296 m, plethron = 2 960 m² (= 10 000 stóp kwadratowych). W niektórych krainach (np. na Sycylii i w Cyrenajce) posługiwano się jednostką zwaną medimnos – oznaczała obszar, który można było obsiać jednym medimnosem zboża.

[edytuj] Miary pojemności

[edytuj] Płyny

Najczęściej używane miary dla płynów nosiły następujące nazwy: metrētēs (lub amphoreus czy kados), hēmiamphorion (pół kotylē), oxybaphon, kyathos (szereg malejący). Ich absolutna wartość ulegała znacznym wahaniom lokalnym. Podstawowa jednostka kotylē mogła liczyć ok. 0,21 do ponad 0,33 litra. Ponadto największa jednostka metretes, była większa lub mniejsza w zależności od chous, które się w nim mieściły: od 8 do 12. Poniższa tabela podaje wartości dla systemu ustalonego według tradycji przez Solona (początek VI w. p.n.e.):

• Jednostki miar płynów

	Wielkość	Mētretēs	Chous	Dikotylon	Kotylē	Hēmikotylion	Oxybaphon	Kyathos
Mētretēs	21,744 l.	1
Chous	2,718 l.	8	1
Dikotylon	0,453 l.	48	6	1
Kotylē	0,2265 l.	96	12	2	1
Hēmikotylion	0,1133 l.	192	24	4	2	1
Oxybaphon	0,0566 l.	484	48	8	4	2	1
Kyathos	0,0377 l.	576	72	12	6	3	1 1/2	1
Metrētēs w systemie egineckim wynosił 31,07 l.

Miary attyckie będące w obiegu o okresie hellenistycznym i rzymskim przedstawiały się następująco:

• Miary attyckie w okresie hellenistycznym i rzymskim

Nazwa miary	Pojemność w l.
Mētretēs (amphoreus, kados)	39 l.
Chous	3,274 l.
Dikotylon (xestēs)	0,548 l.
Kotylē	0,274 l.
Hēmikotylion	0,137 l.
Oxybaphon	0,068 l.
Kyathos	0,044 l.

[edytuj] Ciała sypkie

Podstawową i ogólnie przyjętą jednostką dla ciał sypkich w Grecji był medimnos. Jego mniejsze jednostki przedstawiają się w sposób następujący:

• Jednostki miar ciał sypkich (pochodne medimnosa)

	Medimnos	Hekteus	Hēmiekton	Hēmiekton	Xestēs	Kotylē
Medimnos	1
Hekteus	6	1
Hēmiekton	12	2	1
Choiniks	48	8	4	1
Xestēs	96	16	8	2	1
Kotylē	192	32	16	4	2	1
W systemie attyckim medimnos liczył 43,5 l., w egineckim 62,14 l., w okresie hellenistycznym równał się 51,8 l.

[edytuj] Miary wagi

Teksty linearne „B” zapoznają nas z systemem, w którym największa jednostka równa jest 30 mniejszym, te dzielą się na 4, a następnie na 30. Przypuszcza się, że największa jednostka mogła ważyć ok. 30 kg. Podstawowe jednostki używane w Grecji od czasów archaicznych:

• Podstawowe miary wagi

	Talent	Mina	Drachma	Obol
Talent	1
Mina	60	1
Drachma	6 000	100	1
Obol	36 000	600	6	1

W Atenach (i w kręgu metrologicznie od nich zależnym) używano tzw. miny ciężkiej równej dwóm minom. Określano ją zazwyczaj terminem stater z następującymi jednostkami mniejszymi:

• Pochodne statera

Nazwa	Wartość
Hemistater	1/2 statera
Triton	1/3 statera
Tetarton	1/4 statera
Hemitriton	1/6 statera
Hemitetarton	1/8 statera
Hemitetarton	1/16 statera

W okresie rzymskim używano mniejszej od obola jednostki. Zdaje się, że była potrzebna nade wszystko aptekarzom. Nazwano ją chalkous na wzór monet, na które dzielił się obol. Obol = 8 chalków. Termin stater odnosił się do jednostki równej dwóm drachmom, rzadziej dwóm minom. System grecki został zapożyczony częściowo ze Wschodu. Słowo mina jest pochodzenia semickiego (hebrajskie manē). Innowacja grecka polegała na zerwaniu z konsekwentnym podziałem sześćdziesiątym (w Mezopotamii największa jednostka dzieliła się na 60 min, a mina na 60 sykli). Słowo talentom oznacza pierwotnie „to co się waży”, „ciężar”, „talerz wagi, na który ciężar kładziono” a stąd i samą wagę. W poematach Homera znajdziemy talent złota, który oznacza z pewnością niewielką miarę wagi, na pewno różną od tej, jaka ustaliła się pod wpływem wschodnim i w późniejszych czasach. Nazwy obolom („rożen”) i drachmē („garść” oczywiście oboli) powstały na gruncie ekonomiki archaicznej, w której żelazne rożny służyły jako rodzaj protomonety. W wielu miejscowościach greckich ( na Peloponezie, w Paestum w Italii) znaleziono takie rożny złożone w świątyniach lub do grobów ze zmarłymi. Nazwy jednostek wagowych i stosunki między nimi były jednolite na terenie całego świata greckiego, ale ich wartość absolutna różniła się znacznie. Nie tylko miny różnych polis greckich były różne, ale na terenie tego samego miasta posługiwano się rozmaitymi systemami w tym samym czasie. Zwłaszcza w miastach handlowych należy liczyć się z tą ewentualnością, np. w Atenach w czasach cesarstwa rzymskiego było w obiegu 5 min o wadze od 436 g. do 709 g.

Wśród rozmaitych systemów dwa odgrywały poważniejszą rolę: system eginecki, którego wynalezienie przypisywali Grecy Pheidonowi królowi Argos (Egina przejściowo znajdowała się pod władzą Argos), oraz eubejski przyjęty i powszechnie stosowany przez Ateny. W czasach starożytnych i okresie hellenistycznym ów system attycki cieszył się największą popularnością. Okoliczności jego wprowadzenia w Atenach są przedmiotem kontrowersji. Wedle przekazu Arystotelesa (Ustrój polityczny Aten) system miar w Atenach został ustalony w sposób trwały przez Solona, który miał być również inicjatorem istotnej reformy monetarnej. Tekst Arystotelesa nie jest jasny i właściwie nie poddaje się zabiegom interpretacyjnym w stopniu zadowalającym. Po wielu dyskusjach metrolodzy zgodzili się widzieć w świadectwie Arystotelesa dowód na przejście od miar egineckich do lżejszych od nich miar eubejskich, właśnie w ramach zmian ustrojowych dokonanych przez Solona. Wersja reform Solona, która została przyjęta przez historyków przedstawiona jest poniżej: Wartości wagowe na które dzieliła się mina przedstawiały się następująco:

• Podział jednostek wagowych miny

Nazwa	Wielkość
Hēmimnaion	218 g.
Tritēmorion	146 g.
Tetartēmorion	109 g.
Hektēmorion	72,8 g.
Ogdoēmorion	54,1 g.

Pod koniec II w. p.n.e. zostały wprowadzone do obiegu w Atenach ciężarowe miny równe 138 drachmom monetarnym i 150 drachmom monetarnym. Poniższa tabela daje wartości min będących w obiegu w Atenach poczynając od tego okresu przy określeniu średniej wartości wagowej drachmy na 4,36 g.

• Wartości min będących w obiegu w Atenach od II w. p.n.e.

Jednostki wagi	Waga w g. przy minie równej 105 drachmom	Waga w g. przy minie równej 138 drachmom	Waga w g. przy minie równej 150 drachmom
Stater	915,6	1203,36	1308
Mina	457,8	601,68	654
1/3 statera	305,2	401,12	436
1/4 statera	228,9	300,84	327
1/6 statera	152,6	200,56	218
1/8 statera	114,4	150,42	163,5
1/12 statera	76,3	100,28	109
1/16 statera	57,2	75,21	81,8

W systemie aleksandryjskim popularnym nie tylko w Egipcie, ale i wielu miastach hellenistycznych, talent ważył 43,66 kg, a mina 582,2 g.

[edytuj] Źródło

• W. Ciężkowska-Marciniak, O greckich i rzymskich miarach i wagach, w: Meander, 1956, nr 11, s. 40-56.
• Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, t-1, pod red. Ewy Wipszyckiej, Warszawa 1982.